گزارشی از نقش میرزا محمد فیض قمی در تأسیس حوزه علمیه قم

زمانی که کودتای ۱۲۹۹ در حال انجام بود و رضاخان قلدر به قدرت رسید در قم اتفاق مهمّی رقم خورد و با دعوتی که مرحوم آیت‌الله فیض قمی (ره) از مرحوم آیت‌الله العظمی آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (ره) به عمل آوردند افق روشنی در طلیعه آن دوران سیاه هویدا گردید و بدینوسیله قم به مرکزیت مهمّی در جهان اسلام برای تشیّع تبدیل شد.

مرحوم آیت الله فیض در سال ۱۲۹۲ دیده به جهان گشود و مدتی در شهر سامرا زندگی می کرده و بعد از مدتی به دعوت بعضی از افراد به قم مراجعت نمود.
آیت الله فیض در سال ۱۳۳۳ قمری وارد قم شد و در آن زمان که آقای سید صادق قمی و سید فخرالدین قمی و دیگر علما و مشاهیر در قم حضور داشتند، آیت الله فیض خوش درخشید و مرجعیت قم و مناطق اطراف را حائز گردید و می‌توان دلیل این مرجعیت از بین علمای به نام آن زمان را درس منظم و بیان خوبی که او داشت، بیان کرد که این باعث شده بود او طرفداران زیادی از اهالی قم پیدا کند.
او مرجع احتیاطات مرحوم میرزا محمد تقی شیرازی و آ سید ابوالحسن اصفهانی بود و این بخاطر این بود که بیش از ده سال شاگرد میرزا محمد تقی شیرازی بوده است.
با وفات میرزای قمی و از رونق افتادن حوزه علمیه قم و عدم وجود طلاب غیر قمی، حوزه علمیه قم مندرس شده و با توجه به اینکه آقایان دیگری هم به فکر احیا و رونق حوزه قم بودند، ولی ایشان بیشتر به فکر احیا و رونق حوزه مندرس قم بود و با ورود آیت الله فیض به قم سعی بر آن داشت که به حوزه علمیه قم سر و سامان و نظم بخشد.

او از سال ۱۳۳۳ تا ۱۳۴۰ تمام تلاش خود را به کار گرفت تا مدارس فیضیه و دارالشفا را پاکیزه و آباد کند و از دست غاصبان رها نماید؛ لذا درس خود را در آن مکان مقدس و سپس در مسجد امام برپا کرد.

 

آیت الله فیض همواره در فکر توسعه حوزه علمیه قم بود و همین علتی برای دعوت از شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود و با توجه به اینکه شیخ عبدالکریم حائری در اراک حضور داشت و حوزه ای در آنجا تشکیل داده بود معتقد بود اگر او به قم بیاید، طلاب حوزه نیز به قم مهاجرت می‌کنند و با استقبال گرم علما و مشاهیر قم شیخ عبدالکریم حائری وارد قم شد و این مرد بزرگ در قم حضور پیدا کرد.

در ادامه شرح مفصلی از زندگی و اقدامات میرزا محمد فیض قمی را با هم مرور می کنیم:

ولادت و تحصیل:

مرحوم آیت‌الله فیض قمی فرزند میرزا علی اکبر فیض، فرزند محمد بن علی اکبر خوانساری – صاحب ریاض الرضا در احوال امام رضا علیه السلام و جد ایشان میرزا علی اکبر فیض یکی از شعرای بنام دوره ناصری- به سال ۱۲۹۳ در شهر قم دیده به جهان گشود و پس از فراگیری مقدمات و ادبیات نزد آقا شیخ محمد حسن علامه، بنا به اصرار برادر خویش – که ریاست تلگرافخانه همدان را بعهده داشت – به همدان رفت و به تحصیل ریاضی و زبان انگلیسی پرداخت تا آنکه برادرش کفیل حکومت آن شهر شد و ایشان به عنوان اعتراض – به حالت قهر- همدان را ترک گفته و به قم بازگشت و نزد مرحوم آیت‌الله حاج آقا احمد طباطبائی (متوفای ۱۳۳۲ ه.ق) برادر مرحوم آیت‌الله حاج آقا حسن قمی و مرحوم آیت الله حاج میرزا محمد ارباب (در گذشته به سال ۱۳۴۱هـ.ق) و مرحوم آیت‌الله حاج میرزا ابوالقاسم کبیر قمی(متوفای سال۱۳۵۳هـ.ق) سطوح را فرا گرفت و سپس در سال ۱۳۱۲ هـ.ق به تهران عزیمت کرد و اصول را از محضر مرحوم میرزای آشتیانی(صاحب حاشیه رسائل و متوفای ۱۳۱۹ هـ.ق) و حکمت را از محضر میرزا محمد قمی و آقا شیخ علی نوری و کلام را از محضر شیخ علی رشتی (متوفای ۱۳۲۷هـ.ق) تتلمذ نمود.[۱]

معظم له یکی از مرجع تقلید شیعه در عالم تشیّع و از برجسته‌ترین پیشوایان و مقتدایان و اکابر ایران و دارای شاخصیّت تامّه و مقبولیت عامّه و مرجعیّت کامله بوده و موسس اولیه حوزه علمیه قم که در رأس حوزه نیز قرار داشته است. معظم له از احفاد عارف ربّانی، مولی محسن فیض کاشانی (متوفای ۱۰۹۱ هـ.ق) است که نامش در سر لوحه مشاهیر عالم ثبت که اجازات وی از هشت طریق به شیوخی چون ثقه الاسلام کلینی و شیخ صدوق و شیخ طوسی[۲] – قدس سرهم – می‌رسد و مزار شریفش در کاشان محل زیارت مومنین است.[۳]

هجرت به نجف:

معظم له به سال ۱۳۱۷ جهت تکمیل معلومات و اندوخته‌های خویش به نجف اشرف هجرت کرد و در آنجا ساکن گردید و از محضر عالمان بزرگ و استادان مشهور آن زمان بهره‌‌ها برد، از جمله:

۱-مرحوم آیت‌الله العظمی سید محمد کاظم طباطبائی یزدی (صاحب عروه الوثقی) متوفای سال ۱۳۳۷ هـ.ق

۲-مرحوم آیت‌الله العظمی آخوند ملامحمد کاظم خراسانی (مولف کفایه الاصول) متوفای سال ۱۳۲۹ هـ.ق

۳-مرحوم آیت‌الله العظمی آقا شیخ فتح الله شریعت اصفهانی (مولف رساله لاضرر و غیره) متوفای سال ۱۳۳۹ هـ.ق

۴-مرحوم آیت‌الله العظمی حاج میرزا حسین نوری (صاحب مستدرک الوسائل) متوفای سال ۱۳۲۰ هـ.ق

سفر به سامراء:

مرحوم آیت‌الله فیض با اینکه از محضر این اساتید بزرگ بهره مند شده بود ولی گویا خود از درس مرحوم آیت‌الله العظمی آقا میرزا محمد تقی شیرازی (متوفای سال ۱۳۳۸هـ.ق) بی‌نیاز نمی‌‌دید، لذا برای سیر در دقایق افکار و بهره گیری از اخلاقیات ایشان، رهسپار سامراء گردید و در شمار اعاظم تلامذه میرزای دوم قرار گرفت و خود در آنجا حوزه درسی تشکیل داده و به تعلیم و تربیت طلاب پرداختند و مورد توجه و عنایت استاد، واقع گشت چنانچه احتیاطات مطلقه خویش را بدو ارجاع می‌فرمود با اینکه ده‌ها مجتهد جامع در آن حوزه وجود داشتند و همین امر پایه بنیان مرجعیّت ایشان را بالا آورد و چون به قم بازگشت نیز گروهی از اهالی ساوه، قم، کاشان و اکناف که از آیت‌الله شیرازی در باره صلاحیت علماء برای ارجاع احتیاطات جویا می‌‌شدند چون همه را به ایشان ارجاع میدادند بنای مرجعیّت معظم له مستحکم گردید. [۴]

بازگشت به زادگاه:

در سال ۱۳۳۳ بنا به دعوت اهالی قم با اخذ مدارک اجتهادی از جمیع اساتید به درخواست والده‌‌اش – که پیر و ناتوان شده و در بستر بیماری افتاده بود – ناگزیر به ترک حوزه سامراء شده و با وجود آن که استاد معظمش به اقامت دائم معظم له در قم مایل نبودند، وارد قم شده و در اثر استقبال فراوان و مراجعات مکرر مردم و اصرار والده، ناچار در قم رحل اقامت افکنده و ناچار شد سفری برای حرکت دادن عائله به سامراء برود، پس بکوشید تا موافقت آیت‌الله شیرازی را جلب نموده و برای همیشه در قم سکونت می‌ورزند. [۵]

مرحوم آیت‌الله حاج آقا احمد طباطبائی در نخستین شب ورود مرحوم آیت‌الله فیض، محل نماز خود (صحن بزرگ) را به ایشان واگذار می‌‌کنند.

آیت‌الله فیض در این شهر، حوزه درسی دائر می‌‌کند و تمام سعی خود را برای ایجاد تغییرات جدید در مدرسه مبارکه فیضیه- که وضع نامطلوبی پیدا کرده بود – به کار می‌‌گیرد.

مقدمات تأسیس حوزه علمیه قم:

در آن زمان برخی از پیشه وران قم، قسمت تحتانی مدرسه فیضیه را اشغال و به عنوان انبار از حجره‌‌های آن استفاده می‌‌کردند و برخی از غرفه‌‌ها هم مبدل به قهوه خانه شده بود.

مرحوم آیت‌‌الله فیض نخست مرحوم آیت‌‌الله آقاشیخ محمدرضا شریعتمدار ساوجی (متوفای سال ۱۳۶۳هـ.ق) را در یکی از حجرات مدرسه فیضیه که به مناسبت تدریس و سکونت ملامحسن فیض کاشانی (ره) داماد صدرالمتالهین نامگذاری شده و تولیت مدرسه و بعضی از موقوفات این مدرسه مبارکه در خاندان فیض بوده و هست، سکنی داد و به تدریج به تخلیه حجرات و مرمّت آنها همت گماشت و تمام حجرات را مسکن طلّاب و روحانیون قرار داد.

 

لازم بذکر است که آیت الله آقا شیخ محمدرضا شریعتمدار ساوجی (ره) از خواص اصحاب ایشان بود و از سال ۱۳۳۶ ملازم حوزه درسی آیت الله فیض (ره) و نخستین شخصیتی است که در یکی از حجرات غربی مدرسه فیضیّه نزدیک به زاویه شمالی سکونت گزید و بیش از ۲۰ سال در آنجا منزل داشت. نامبرده از جمله کسانی است که اجازه روایت و درایت مفصلی علاوه بر اجازه اجتهاد از آیت‌الله فیض داشت و در آن اجازه معظم له طریق هشتگانه روایتی خود را تا شیخ طوسی (علیه السلام) به تفصیل با سلسله روایت شرح داده است.[۶]

آیت‌الله فیض در سال ۱۳۳۳ (هـ.ق) از سامره به قم مراجعت و در سال ۱۳۳۶(هـ.ق) دو مدرسه فیضیه و دارالشفاء و مدرسه خان را – که اغلب حجراتش انبار بقال و علّاف و سوختدان حمام و یا منزلگه غرباء و دارالمساکین گشته و اطاق‌های بزرگ فوقانی آن قهوه خانه عمومی و بالاخانه‌‌های کوچکش تفریحگاه برخی از آلوده گان افیون شده بود – تدریجاً از ید غاصبین بیرون آورده و به تعمیر اساسی آنها همت گمارد و همه را مسکن طلاب علوم دینی گرداند و شهر قم را پس از یک قرن "ابتداء از سال ۱۲۳۱ (هـ.ق) که تاریخ فوت مرحوم میرزای قمی (ره) صاحب قوانین می‌باشد" که این یکصد سال را دوره قحطی علمی می‌‌نامند از نو به زینت علم و زیور دانش آراسته گردانید.[۷] و به این مناسبت از ناحیه آقای سید محمد باقر متولی باشی در روز عید غدیر سال ۱۳۳۶(هـ.ق) در صحن عتیق قم چراغانی و جشن بسیار باشکوهی منعقد و در آن جشن جمعیت انبوهی از طبقات مختلف اهالی شهر و تمامی روحانیون و طلاب شرکت کرده بودند.[۸]

در سال ۱۳۴۰(هـ.ق) آیت‌الله فیض برای بسط دائره علوم و فرهنگ اسلامی و توسعه این تشکیلات و ایجاد نهضت علمی مصمّ و با استعانت از خداوند تبارک و تعالی و توسّل به بی بی فاطمه معصومه "سلام الله علیها" و دست یاری دراز کرده و از علماء در قم تقاضای کمک می‌‌نماید و بالاخره از حضرت آیت‌الله العظمی آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (قدس سره) که تا آن وقت در شهر اراک بودند برای اقامت در قم کتباً دعوت به عمل آوردند تا رونق بیشتری به حوزه قم ببخشند.

سپس حجت‌الاسلام آقای حاج میرزا سید حسن برقعی را با مکتوبی به اراک فرستاده و دعوت قبلی خود را با اعزام نامبرده تأکید کردند، بالاخره آیت‌الله حائری به فاصله چند روز قبل از پایان سال ۱۲۹۹ خورشیدی مطابق سال ۱۳۴۰ قمری از اراک به قم هجرت نموده و در این شهر اقامت می‌‌گزینند، بنابر این آیت‌الله فیض به تهیه مقددّمات استقبال پرداخته، آقای تولیت را بر آن داشت که چادری در شاه جمال بپا دارد و دستور داد تا بازار را تعطیل کنند و اهالی تا شاه جمال مقدم ایشان را استقبال کنند. [۹] و اکنون در یکصدمین سال این دعوت خوش یُمن قرار داریم و سال ورود حاج شیخ به قم بر اساس حروف ابجد "حاج شیخ عبدالکریم" ۱۲۹۹ هجری شمسی می‌‌شود.

بعد از ورود آیت‌الله حائری (ره) به قم، ایشان (آیت الله فیض) محل نماز جماعت خود را – مسجد بالاسر بود- به ایشان واگذار کرد و بعد از نماز، واعظ معروف، مرحوم حاج شیخ جواد مشایخی اراکی را به منبر فرستاد تا به معرفی آیت‌الله حائری (ره) بپردازد و از فضائل و مکارم ایشان مردم نمازگزار را مطلع سازد. [۱۰]

و مرحوم آیت‌الله حائری (ره) بعد از یک ماه، محل نماز خود را به صحن عتیق انتقال داده و از مرحوم آیت الله فیض – که در مسجد امام نماز می‌‌خواندند – می‌‌خواهند که برای اقامه نماز جماعت به جای اول خود باز گردند و ایشان می‌‌فرمایند: به احترام نماز شما دیگر در صحن امامت نخواهم کرد.

آیت‌الله شریعتمدار ساوجی چنین نقل کرده است: "که شیخنا الاستاد هماره می‌فرمود تا زمامدار و علمداری نباشد توسعه حوزه علمیه میسور نیست و در قم هم من به الکفایه وجود ندارد و من هم پر و بالی ندارم تا پرواز کنم بنابر این ما به دعوت از دیگران از خارج قم نیازمندیم تا او را علمدار سازیم و حمایت علماء و صلحای بلاد را برای بسط حوزه علمیه جلب کنیم زیرا وجوه حاصله از شهر قم به تنهایی برای تأمین هزینه بیش از همین افرادی که هستند وافی نیست و فکر توسعه حوزه از خاطر ایشان محو نمی‌‌شد و در ایام تعطیل که غالباً با اصحاب به خارج شهر به تفرّج می‌‌رفتند این سخن به مناسبت پیش می‌‌آمد تا روزی در مسجد جمکران با جمعی از اصحاب بودیم و حجت‌الاسلام آقای حاج شیخ قاسم نحوی از ایشان پرسید برای دعوت به قم کدامیک از علماء را در نظر گرفته‌‌اید، جواب فرمودند: من سه نفر را در نظر گرفته‌‌ام که میانه آنها مردد هستم، یکی آقای (آیت‌الله العظمی) آقا میرزا علی آقا شیرازی فرزند میرزای شیرازی بزرگ که در نجف هستند، دیگری آقای (آیت‌الله العظمی) آقا شیخ محمد کاظم شیرازی که ایشان نیز در نجف‌اند و سومی (آیت‌الله العظمی) آقای حائری آقای حاجی شیخ عبدالکریم که در عراق (عجم) یعنی در اراک هستند. بعد سخن از رحجان آنان به میان آمد و بواسطه اینکه اراک به قم قرب جوار دارد، علاوه آقای حاج شیخ هم در آنجا حوزه‌ای تشکیل داده‌‌اند که چون به قم منتقل گردند افراد حوزه اراک هم به قم هجرت خواهند کرد، به اضافه فضیلت و مدیریت ایشان هم امتحان شده است، ایشان رجحان خواهد داشت. [۱۱]

 مرحوم آیت‌الله فیض (ره) پس از رحلت آیت الله العظمی آقای آسید ابوالحسن اصفهانی (ره) در شمار مراجع تقلید جهان تشیّع در آمدند زیرا معظم له از سی سال قبل همواره مورد ارجاع احتیاطات مرحوم آیت‌الله العظمی میرزا محمد تقی شیرازی (ره) و پس از آن هم مرجع احتیاطات آیت‌الله العظمی‌ آقا سیدابوالحسن اصفهانی (ره) بوده‌‌اند.[۱۲] و روشن گردید که مرحوم آیت‌الله فیض در تأسیس حوزه مقدسه علمیه قم نقش بسزائی داشته‌‌اند جزاه الله عن الاسلام والمسلمین خیر الجزاء.

معظم له در خصوص امور طلاب و روحانیون، کمک به مستضعفین و ایتام، تأمین ذغال محرومین و امور رفاهی مردم قم تمام همّت خود را مبذول و در قحطی قم تلاش وافری از خود به یادگار گذاشته و در امور سیاسی منجمله حمایت از مرحوم آیت‌الله شهید مدرس (ره) و از آیت‌الله آقای حاج آقا حسین قمی (ره) در زمان نخست وزیری سهیلی که در تهران مستقر شده بودند برای مساعدت با مرحوم آیت‌الله قمی با جمعی از علماء و فضلاء حوزه به مرکز مراجعه تا خواسته علماء اجرایی گردد. [۱۳]

ایشان به موقوفات اهمیت و اهتمام زیادی داشتند و اکثر موقوفات آن زمان در قم و اطراف و اکناف بخط و امضاء و مهر و تأیید ایشان بوده است که از جمله می‌‌توان از موقوفات مسجد امام علیه السلام که خود هم متوّلی موقوفات و اثلاث باقیه "ثلث مرحوم حاج باقر حمامّی" بوده و هم تولیت مسجد امام علیه السلام را اباً عن جدٍ داشته‌‌اند که این تولیت به فرزند عالم خود  آیت الله آقای حاج آقا مهدی فیض (ره) تفویض کرده بودند و همچنین از موقوفه مدرسه فیضیه که توسط محدّث شهیر مرحوم حاج میرزا عبدالحسین نائینی(ره) در اردستان وقف گردیده و آیت‌الله فیض به عنوان ناظر تعیین و اکنون پس از فرزندشان این نظارت به آیت‌الله العظمی آقای علوی گرگانی "مدظله" تفویض گردیده است و آن را دیده‌‌ام.

شاگردان:

 حوزه پربرکت درسی مرحوم آیت‌الله فیض دست پروردگان بسیار تحویل جامعه داد که به عنوان نمونه از علماء زیر می‌‌توان یا کرد:

۱- مرحوم آیت‌الله آقای حاج شیخ محمدرضا شریعتمدار ساوجی قدیمی ترین اصحاب ایشان (متوفای ۱۳۶۳)

۲- مرحوم آیت الله حاج میرزا مصطفی صادقی (متوفای ۱۳۵۸)

۳- مرحوم آیت‌الله حاج سید مرتضی فقیه

۴- مرحوم آیت‌الله حاج شیخ احمد فقیهی

۵- مرحوم آیت الله نعیمی

۶- مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عباس مستقیم – داماد ایشان –

۷- مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عباس فیض قمی – فرزند ایشان – صاحب تألیفات عدیده-

۸- مرحوم آیت الله حاج شیخ عباس حائری صفائی

۹- مرحوم آیت‌الله حاج شیخ ابوالقاسم نحوی

۱۰- مرحوم آیت الله حاج آقا مهدی فیض قمی – فرزند ایشان-

۱۱- مرحوم آیت الله حاج شیخ علی پائین شهری

۱۲- مرحوم آیت‌الله حاج محمد باقر قمی فرزند مرحوم آیت الله حاج شیخ ابوالقاسم کبیر

۱۳-مرحوم آیت‌الله حاج سید محمد باقر طباطبایی سلطانی

۱۴-مرحوم آیت‌الله سید سجاد علوی گرگانی والد گرامی مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی علوی گرگانی

 ۱۵- مرحوم آیت الله شهید غفاری

۱۶-مرحوم دکتر علیرضا فیض استاد دانشگاه صاحب تألیفات عدیده

۱۷-مرحوم دکتر محمود شهابی خراسانی استاد دانشگاه صاحب کتاب ادوار فقه

و... .

ملکات روحی و ارزش‌های اخلاقی آن مرحوم:

ایشان محل اقامت نماز خویش را به مرحوم آیت‌الله حائری واگذار می‌‌کنند و به مسجد امام علیه السلام می‌‌روند، مرحوم آیت‌الله حائری نیز برای اینکه ایشان را به محل نماز خود برگردانند، محل نماز خود را تغییر  می‌‌دهند و از ایشان می‌‌خواهند که برای اقامه نماز جماعت به محل اول خویش برگردند و ایشان برای شکوه بخشیدن به جماعت مرحوم آقای حائری، حاضر به بازگشت نمی‌شوند و جالب تر اینکه چون غالباً عصرها نماز ایشان با نماز آیت‌الله اقا شیخ ابوالقاسم کبیر (متوفای ۱۳۵۳) در مسجد امام علیه السلام مصادف می‌‌شد و هر یک از آنان که زودتر تشریف می‌‌آورند امامت نموده و آن دیگری به وی اقتداء می‌‌کرده است در حالی که هر دو صاحب فتوا و مرجع تقلید بودند و ایشان آنقدر به مسأله اخلاق و تهذیب نفس اهمیّت می‌‌داد که فرموده بودند: من در درس مرحوم میرزای شیرازی در سامراء بیشتر برای کسب اخلاق از محضر آن بزرگوار شرکت می‌‌کردم و همچنین معظم له از مرحوم آیت‌الله العظمی آقای حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی (رحمه الله علیه) بسیار ترویج می‌‌کردند، برخی به ایشان اعتراض می‌‌کنند و می‌‌گویند شما صاحب رساله و فتوائید و مرجع تقلید شیعه، برای چه از آقای بروجردی ترویج می‌‌کنید؟! در جواب می‌‌گوید: اگر برای خدا است ما باید از کسی که فعلاً علمدار است و حوزه را دارد حفظ می‌‌کند، ترویج کنیم و اگر برای غیر خدا است، من اهلش نیستم و بالجمله در تاریخ حیات روحانی آیت الله فیض نقاط برجسته‌‌ای از هضم نفس و خلوص ایمان و ترک هوی نمودار است زیرا ریاست و مرجعیت خویش را فدای بسط و توسعه دائره حوزه علمیه گردانید و حس امامت جوئی وریاست طلبی را زیر پای بنهاد و ثابت کرد که هر گامی که برمیدارد به نفع حوزه علمیه و دین و برای خدا و در راه خداست از این روی او را مظهر ملکات فاضله انسانی خوانده‌‌اند. به هر صورت آیت الله فیض قرب چهل سال در مولد و موطن خود شهر قم ریاست روحانی توأم با مقبولیّت تامّه داشت. [۱۴] ولمثل هذا فلیعمل العاملون.

رحلت و مدفن:

بالاخره روح پرفتوح این فقیه و مجتهد الهی و وارسته در سال ۱۳۷۰ هجری قمری در روز ۲۵ جمادی الاول مصادف با سیزدهم اسفند ۱۳۲۹ خورشیدی در حالی که به انجام فریضه ظهر مشغول بودند و دستها را بسوی آسمان بلند کرده و عرض می‌‌کردند "الهی عامِلنا بِفضلِک" مرغ روحش به سوی ملکوت اعلی پر گشود و دیده از جهان فرو بست و شهر قم یک پارچه تعطیل و بازار قم بمدت ۳ روز بسته شد.

سال وفات "آیت‌الله الفیض" بر اساس حروف ابجد سال ۱۳۷۰ هجری قمری می‌شود و تشییع پیکر مطهر ایشان در زیر باران و جمعیت کثیری اعم از زن و مرد و پیر و جوان که تا آنروز در قم چنین تشییعی سابقه نداشت، بر روی دست مریدان، شاگردان مکتب امام صادق(علیه السلام)، بازاریان و کسبه تشییع و توسط مرجع عالیقدرجهان تشیع حضرت آیت‌الله العظمی آقای بروجردی "قدس سره" نماز بر پیکر مطهّر آن عالم فقیه اقامه و در ایوان طلا حضرت معصومه"سلام الله علیها" آرمید.

ایشان در پاسخ به پیشنهاد آقای تولیت به تولیت آستان مقدسه فرموده بودند: من می‌خواهم جایی دفن شوم که زیر پای زائرین حرم این بی بی باشم. زیرا آقای تولیت به ایشان گفته بودند در مسجد بالاسر یک جایی برای شما در نظر گرفته‌‌ایم و در مجلس ختم ایشان در مسجد (شاه تهران) امام خمینی فعلی که از طرف دولت وقت گرفته شده بود و واعظ معروف آقای فلسفی در منبر بودند، رزم آراء نخست وزیر، بدست فدائیان اسلام بدلیل خیانت به اسلام کشته شد و گفته شد همانطورکه حیات فیض منشأ فیض بوده، ممات او نیز، با اعدام انقلابی رزم آرا منشأ آثار فیض گردید. بر لوح قبر ایشان نوشته شده است:

هذا المضجع الشریف والمرقد المنیف للعالم العامل والتقی والفقیه الکامل الصفی مقنّن قوانین الفقه و الاصول و مبیّن رموز المعقول و المنقول مفخر العلماء العالمین استاد الفقهاء و المجتهدین ینبوع الفضل والتحقیق بحرالعلم والتدقیق محیی آثار الشریعه الاسلامیه و مؤسس حوزه الجلیله العلمیّه شیخ الاجازه والفتوی آیت الله العظمی الحاج میرزا محمد الفیض القمی و وارتحل فی الیوم الخامس والعشرین من شهر جمادی الاولی سنه ثلاثمأه و سبعین بعد الالف و ارّخ باسمه المشهور به (آیت الله الفیض) مطابق با سیزدهم اسفند ماه یکهزار و سیصد و بیست و نه (۱۳۲۹) هجری شمسی عاش سعیداً و مات سعیدا

منابع:

[۱] مجله نور علم جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، آبانماه سال ۱۳۶۵، شماره ۱۸، نجوم امّت

[۲] گنجینه آثار قم میرزا عباس فیض

[۳] روزنامه ایران، سال ۱۳۲۵، شماره ۸۲۱۷

[۴] گنجینه آثار قم میرزا عباس فیض، تاریخچه تأسیس حوزه علمیه قم، ص ۳۳۰ ج ۱

[۵] مأخذ پیشین ص ۳۳۰

[۶] مآخذ پیشین ص ۳۳۲

[۷] روزنامه ایران، سال ۱۳۲۵ خورشیدی، شماره ۸۲۱۷

[۸] مجله نور علم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم – نجوم است شماره ۱۵، سال۱۳۶۵

[۹] گنجینه آثار قم، میرزا عباس فیض، تاریخچه تأسیس حوزه علمیه قم، ص ۳۳۳

[۱۰] مجله نور علم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم – شماره ۱۵، سال۱۳۶۵

[۱۱] مأخذ پیشین ، صص ۳۳۱ و۳۳۲

[۱۲] روزنامه ایران سال ۱۳۲۵

[۱۳] روزنامه ایران سال ۱۳۲۵

[۱۴] گنجینه آثار قم – میرزا عباس فیض، ص ۳۳۶

میرزا محمد فیض فیض قمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی آیت الله موسس صدسالگی حوزه صد سالگی حوزه حوزه قم آیت‌الله بروجردی سید صدرالدین صدر فیضیه مدرسه قم

هم‌رسانی

---

مطالب مرتبط

• پارسانیا: اگر حوزه فقط به دنبال حفظ میراث فقهی باشد، مرجعیت دینی خود را در جامعه از دست خواهد داد
• میراث‌دار استقلال مرجعیت دینی در قم
• کتاب «تحولات فکری حوزه علمیه قم» خواندنی شد
• امام خمینی: امروز عملکرد ما را پای اسلام حساب می کنند
• بهجت پور: در حوزه قم ایده بازگشت به قرآن معارض فقه محوری نبوده است
• پیش‌بینی آیت‌الله مدرس درباره سرنوشت رضاخان
• شیخ عبدالکریم حائری: اگر در فرانسه یا انگلستان بودم حتما در سیاست دخالت می‌کردم!
• جریان های فکری سیاسی حوزه علمیه قم، در سالهای ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷