شرح حال، آثار، افکار و مبارزات آیت‌الله آقا میرزا صادق

شرح حال، آثار، افکار و مبارزات آیت‌الله آقا میرزا صادق

شرح حال، آثار، افکار و مبارزات آیت‌الله آقا میرزا صادق

نویسنده: سیدابراهیم سیدعلوی

آیت‌الله میرزا صادق آقا، فرزند محمد، معروف به بالا مجتهد و نواده مولی محمدعلی قره‌داغی از چهره‌های درخشان فقاهت در سده چهاردهم هجرت و از شخصیتهای برجسته و درخور مطالعه و دقت در عالم شیعه و از روحانیون مبارز و مراجع تقلید مجاهد در عصر پرحادثه مشروطیت می‌باشد.

آقای میرزا صادق آقا در سنه 1274 ه‍. ق در شهر تبریز دیده به جهان گشود* و در زادگاهش در اندک مدتی در تحصیل مقدمات فقه و اصول، پیشرفت حاصل نمود. و به سال 1288 و بقولی 1291 به قصد ادامه تحصیل، به نجف اشرف عزیمت کرد و مدت بیست و چهار سال تمام در جوار امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه‌السلام، باب مدینة علم النبی صلی الله علیه و آله، به تحصیل و تدریس پرداخت و به مراتب فائقه دانش و فضیلت نائل آمد و جزو مشایخ و مدرسین آن حوزه مقدسه گردید و بعد به سال 1312 به وطن خویش تبریز بازگشت. *

(*) در کتاب اعیان الشیعه تاریخ ولادت او 1269 ه ق یاد شده و نیز می‌نویسد: آقا میرزا صادق آقا در هشتاد و دو سالگی شب هفتم ذی القعده 1351 درگذشته است و در کتاب علمای معاصرین، سال تولد او 1274 آمده و تصریح می‌کند که صاحب ترجمه در هفتاد و هفت سالگی در 6 ذی القعده 1351 بدرود حیات گفته است و در کتاب رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، همین سنه ذکر شده است. (*) سال مراجعت آقا میرزا صادق آقا به تبریز نیز مختلف ضبط شده است. در کتاب اعیان الشیعه، مردد میان سالهای 1311 و 1310 نوشته و در کتاب علمای معاصرین هم همینطور. ولی چون هر دو تصریح دارند که آن فقید سعید مدت بیست و چهار سال در نجف اشرف اقامت داشته است پس طبعا سال ورود به نجف اشرف 1288 و سال عودت 1312 درست است. علامه امینی می‌نویسد: «او یکی از چهره‌های درخشان تشیع و از جمله دانشمندان متشخص امامیه است که در آذربایجان به مرجعیت تقلید رسید و سالها صاحب ریاست و زعامت دینی گردید. زعیمی که در اداره امور، حسن تدبیر و در قضاء و داوری، دادگری و در اظهار نظر، ثبات و پایداری و استواری نشان می‌داد و در اصلاح جامعه برنامه‌هایی پیشرفته ارائه می‌نمود. او همواره با هوشیاری و دور اندیشی و تحمل مشقات و مرارتها، مردم را رهبری می‌کرد و در مبارزه با کفر و الحاد، از سختی‌ها و تلخی‌ها نمی‌هراسید و پیوسته با پند و اندرز و سخنان گیرا و نافذش بار مسئولیت را بدوش می‌کشید. (1) «شهید میرزا علی ثقة‌الاسلام تبریزی می‌نویسد: «آقا میرزا صادق آقا، فرزند میرزا محمد، فرزند مولی محمدعلی قره‌داغی تبریزی، یکی از فحول محققین و از یگانه دانشمندان، فقها و اصولیینی است که در علم اصول الفقه دارای مشربی تازه و ویژه است و آن را از استاد محقق خود شیخ هادی تهرانی نجفی رضوان‌الله علیه فرا گرفته است. او [میرزا صادق آقا] مجتهدی است زاهد عابد، بسیار کم حرف و متمایل به انزوا و گوشه‌گیری و دارای آثار و تألیف نیکویی است. مثل: مباحث الفاظ، مشتقّات و کتابی در فقه که من بخش طهارت آن را دیده‌ام. او که خداوند سلامتش بدارد از معاصران و فعلا در قید حیات می‌باشد، پروردگار متعال وی را به رضای خویش موفق گرداند. و پدرش مرحوم میرزا محمد نیز یکی از علمای عصر خویش و دانشمندی مورد اعتماد و مشار بالبنان بوده و نزد عوام و خواص تبریز مقبولیّت و محبوبیّت داشته است و به عنوان بالا مجته د(مجتهد کوچک) خوانده می‌شده است. (2) «این تجلیل و یاد نیک از آقا میرزا صادق آقا، توسط شهید ثقة‌‌الاسلام که معاصر و همزمان وی بوده، به لحاظ اینکه عادتا شخصیتهای علمی و روحانی در زمان حیاتشان به سبب محسودی و مظلومی، شناخته نمی‌شوند و از سوی هم عصران خود مورد توجه و معرفی قرار نمی‌گیرند، بلکه آفتاب فضل و کمالشان پشت پرده و حجاب معاصرت پنهان می‌ماند، تا اندازه‌ای می‌تواند عظمت و مقام علمی و تقوایی آقا میرزا صادق را نشان دهد که گویند: «المرء مادام حیا یستهان به-و یعظم الرزء فیه حین یفتقد» یعنی: انسان تا در قید حیات است ناچیز شمرده می‌شود ولی به هنگام مرگ و فقدان او سوگ بزرگی برایش برگزار می‌کنند. بهرحال، آیت‌الله میرزا صادق آقا به سبب فضل و دانش، تقوا، محاسن اخلاق، کیاست و تدبیر و دورنگری که داشت، در بلاد آذربایجان مرجعیت عامه پیدا کرد و از محبوبیت و مقبولیت خاصی برخوردار گردید. و علاوه بر آنکه خود مرجع تقلید و صاحب رساله عملیه بود و مردم متدین در مسائل شرعی و احکام عملی از وی تقلید می‌کردند و برای فضلا و طالبان علم تدریس می‌فرموده و جلسات درس فقه و اصول او رونق بسیار داشته، در موقعیت‏های مناسب نیز بر منبر بالا می‌رفت و به وعظ و ارشاد و حتی ذکر مصیبت می‌پرداخت و بطور کلی در رهبری جامعه و در زمینه مسائل سیاسی و اجتماعی و فرهنگی، لحنی قاطع و روشنگر و بیانی صریح و افشاگر داشته است. از آنجا که آیت‌الله میرزا صادق آقا، از علمای مبارز و روحانیون مجاهد و مراجع شجاع و دلیر عصر خود بوده و عمدتاً در زمان حکومت سیاه پهلوی-که از پرخفقان‌‏ترین دورانها به حساب می‌آید- می‌زیسته است و با آن جبار ستمگر بر سر اسلام و دیانت در افتاده و سرانجام از شهر و دیارش تبعید گشته و رخت از این جهان خاکی بربسته است، لذا تراجم‌نگاران و نویسندگان، شرح حال مبسوط و ترجمه کامل و گویایی از حیات پرثمر و مشحون از مجاهده و شهامت این بزرگمرد ارائه نداده‌اند. محمدعلی مدرس تبریزی، مؤلف ریحانة الادب که خود از تلامذه آن فقیه فقید بوده و در شرح حال خود از وی به عنوان افضل المحقّقین و اکمل المدققین یاد می‌کند، مع ذلک به شرح و بیان احوال و آثار و افکار این استاد گرانقدر نپرداخته و حتی به هنگام ترجمه و بیان شرح حال جدّ او مولی محمدعلی قره‌داغی، اشاره‌ای به نسبت فیما بین نمی‌کند. (3)

در این زمینه گویند قبل از آنکه مرحوم میرزا محمدعلی مدرس خیابانی اقدام به اخذ دفتر ازدواج و طلاق از رژیم پهلوی کند، آقا میرزا صادق آقا این معنا را پیشگویی کرده و از این ماجرا خبر داده بود. چون آقا بطور کلی هر نوع همکاری و تأیید و تقویت رژیم پهلوی را حرام می‌دانست و سرسختانه با شخص پهلوی مخالفت داشت طبعا از این کار مدرس هم خشنود نبوده و از این عمل به نیکی یاد نمی‌فرمود و همین، موجب کدورت خاطر مدرس نسبت به استاد خویش شده است. در عین حالی که از همرزم او یعنی آیت‌الله سید ابو‌الحسن انگجی(قدس سرّه) با تجلیل و تکریم کامل یاد کرده و شرح حال و بیان آثار نسبتا مبسوطی از وی ارائه نموده، لیکن مع‌الاسف از آوردن ترجمه و شرح حال استادش آقا میرزا صادق آقا بطور مستقل و جداگانه خودداری کرده است.

و نیز برخی مؤلفان ایرانی دیگر، مانند اصفهانی در احسن الودیعة، حاجی ملا علی خیابانی در علمای معاصرین و رازی در آثار الحجة آنچنان به اختصار برگزار کرده و محتاطانه قلم زده‌اند که معلوم است مرعوب سیاست غاشم زمان واقع شده‌اند، لذا بسیاری از حقایق را ناگفته گذاشته و از بسیاری دیگر با رمز و اشاره گذشته‌اند. و عده‌ای دیگر از نویسندگان روشنفکر نمای تجددگرایی غرب‏زده-که همواره در تاریخ ایران اسلامی بلای جان ملت ستمدیده بوده و هستند- در کتابهای خود یا با سکوت مطلق، شخصیت آیت‌الله میرزا صادق آقا را نادیده گرفته و این مرد بزرگ را به اصطلاح بایکوت کرده‌اند * و یا مع‌الاسف توانایی درک ابعاد وجودی آن یگانه دوران و فقیه اهل بیت را نداشته‌اند، لذا در شرح حال او کج سلیقگی کرده، با معیارهای من عندی آن مرد عالم به زمان خویش را تحقیقا زیر سؤال برده‌اند.

آقا میرزا صادق آقا از دیدگاه تراجم‌نگاران چنانکه خاطرنشان ساختیم مورخان و تراجم‌نگاران که در زمینه تراجم علما و شرح حال دانشمندان سلف و عصر خود، کتاب نوشته‌اند، یا با سکوت مطلق، شخصیت این عالم ربانی را نادیده گرفته‌اند و یا بسیار گنگ و سربسته درباره او سخن گفته‌اند. سید محمد مهدی کاظمی اصفهانی می‌نویسد: «و هو أطال اللّه بقاه و من کل مکروه و قاه من کبار علماء ایران و أحد مراجع الامامیة فی هذا الزمان کانت له الرئاسة العامة و المرجعیة التامة فی تبریز سیرته الحکومة الایرانیة فی الثورة المشهورة التی صارت فی تبریز الی بعض بلاد ایرات(4) «یعنی: آقا میرزا صادق آقا، یکی از علمای بزرگ ایران و از جمله مراجع تقلید شیعه امامیه در عصر حاضر است که صاحب ریاست عام و مرجعیت تام است و حکومت ایران بدنبال انقلابی که در تبریز رخ داد وی را به برخی از بلاد تبعید کرد. و شادروان حاج ملا علی خیابانی می‌نویسد: «بنا به موجبی به بلده سنندج مقر حکومت کردستان مسافرت فرمود و اهالی آنجا با اینکه از جماعت عامة و اهل سنت شافعیة هستند به زیارت او آمدند و تکریم و تجلیل به جای آوردند و علمای ایشان هر روز می‌آمدند (*) مثل کتاب دانشمندان آذربایجان، اثر محمدعلی تربیت، که شاید براساس تجدد گرایی و غربزدگی و یا به سبب حجاب معاصرت و یا هر علت دیگر، نامی از ایشان نبرده است و همچون کتاب «رجال آذربایجان در عصر مشروطیت»از مهدی مجتهدی که نظرات علیل این کتاب، کم و بیش در این مقاله انتقاد و بررسی شده است. و به قدوم وی در بلدشان افتخار می‌نمودند، حتی شیخ اجل شیخ شکر‌الله، امام جمعه سنندج گفت اگر ذبح ولد شرعی بود من یکی از اولادم را ذبح می‌کردم.(5) «مهدی مجتهدی می‌نویسد: «رضا شاه دستور داد میرزا صادق آقا را گرفتند و به سردشت روانه ساختند وی مدتی آنجا بود تا به قم تبعید گردید.(6) «سید محسن امین عاملی می‌نویسد: «او فقیهی بوده مجتهد، مرجع تقلیدی محبوب، انسانی زیبا روی، نیکو معاشرت، بردبار، خوش خط، واعظ و سخنور، دارای سعه صدر و قریحه شعر بوده است. حکومت ایران در انقلاب مشهور که به سال 1347 ه‍ ق، رخ داد، او را به برخی بلاد ایران و سپس به قم تبعید کرد.(7) «محقق جهادگر، شیخ آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «او وجود خود را وقف تدریس، نشر احکام، سود رسانی به مردم، رفع احتیاج نیازمندان، مبارزه با بدعت‏ها و بی‌دینی‌ها و پاسداری از حریم دین و دیانت کرد و در این مسیر رنجی فراوان و ناملایماتی فزون از حد که کوههای عظیم و سخت را تحمل توان آنها نیست دید و با قلبی محکم و حوصله‌ای شگفت‏انگیز، همه آنها را به جان خرید و خویشتن را در راه خدا برای هر رویداد تلخ و ناگواری آماده ساخت و در آخر عمر در قم رحل اقامت افکند.(8) «خیر‌الدین زرکلی می‌نویسد: «حکومت پهلوی وی را به ری تبعید کرد، او آزاده‌ای بود که بر بالای منبر زشتکاریهای پهلوی را مطرح می‌کرد و لذا پلیس او را دستگیر و نخست در همدان زندانی کرد و سپس به قم تبعید نمود و در همان جا از دنیا رفت.(9) «و بالاخره شیخ محمد حرز‌الدین می‌نویسد: «آغا صادق قره‌داغی، عالمی بود که در برابر سلطه مزدور بیگانه در ایران، ایستاد و کسی که من به او و صحّت سخنانش اطمینان دارم و در ایّام تبعید وی [آقا میرزا صادق آغا] توسّط حکومت ترس و وحشت پهلوی، همراهش بوده برای من تعریف می‌کرد که در زهد و تقوای میرزا صادق آقا شک و شبهه‌ای نیست و او از یگانه‌های دوران بوده که جز امر به معروف و نهی از منکر همّتی نداشت و همین معنی بر حکومت پهلوی و مأموران مزدور او، گران می‌آمد.(10) «جمع‏بندی نظرات مزبور ملاحظه می‌کنید که نظرات موّرخین و تراجم‏نگاران و نویسندگان عصر، بویژه ایرانیان پارسی‌نویس، درباره تبعید آقا میرزا صادق آقا و علّت آن و همچنین سبب برخورد بی‌ادبانه رضا شاه با این عالم بزرگوار، بسیار مبهم و سربسته است و حتّی تراجم‌نگاران عرب و یا عربی‌نویس نیز همچون مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی و مرحوم سیّد محسن امین جبل عاملی، با اینکه در ایران نمی‌زیسته‌اند، به صراحت کافی سخن نگفته‌اند، جز محمد حرز‌الدین در کتاب معارف الرجال، و خیر‌الدین زرکلی در کتاب الاعلام به استناد کتاب نخست، و کتابی دیگر به نام رجال الفکر، بی‌پرده نوشته و تصریح می‌کنند که آقا میرزا صادق آقا، آزاده‌ای بوده که زشتکاریهای پهلوی را بر بالای منبر فاش می‌ساخت و توطئه‌های ضدّ اسلامی مزدوران بیگانه را برملا می‌کرد، لذا ایادی آن جبّار خون آشام، این عالم ربّانی را دستگیر و مورد اهانت قرار دادند.

بنابر این، مراد از تعبیر«ثوره مشهوره»در برخی کتب و نیز جمله«بنا به موجبی» در برخی دیگر از تألیفات، در کنار سخنان مؤلفان و تراجم‏نگاران عرب زبان مزبور، روشن می‌شود. مجتهدی می‌نویسد: «باری وی ‏[آقا میرزا صادق آقا] در ذروه نفوذ و وجهه بود، تا هنگام تصویب قانون نظام وظیفه، مردم تبریز بر ضدّ آن قانون تظاهر کرده و علما را به مداخله در آن مجبور نمودند، رضا شاه دستور داد میرزا صادق آقا و برادرانش را گرفتند و به سردشت روانه ساختند.(11) «پس، از مجموع نظرات و مکتوبات نویسندگان‏ ایرانی و غیرایرانی و کتب اعم از فارسی و عربی چنین برمی‌آید که: اولا آنچه در زمان حیات مرحوم آیت‌الله آقا میرزا صادق آقا اتفاق افتاده و ایشان بدان سبب از خانه و کاشانه‌اش رانده شده و از وطن و زادگاه خویش تبعید گشته، انقلاب و قیام مردمی بوده بر ضد دیکتاتوری و خودکامگی رضا خان میرپنج، چنانکه از سخنان صریح برخی از تراجم‌نگاران عرب زبان که آزادی قلم بیشتری داشته‌اند، به خوبی معلوم می‌شود. و ثانیا آنچه موجب شده که آیت‌الله میرزا صادق آقا از زادگاهش بیرون رود و ترک خانه و زندگی کند، یک سفر عادی و اختیاری نبوده است، چنانچه از تعبیر برخی از نویسندگان برمی‌آید، بلکه آن تبعید سیاسی و اسائه ادبی بوده از سوی رضا خان آلاشتی به قصد ارعاب مردم و محروم کردن جامعه از رهبری‌های شخصیتی همچون میرزا صادق آقا مجتهد و سرانجام سرکوبی قیام و نهضت اسلامی بر ضدّ نظام کفر پیشه پهلوی. و ثالثاً تظاهرات مردم علیه قانون پوشالی پهلوی در نظام وظیفه عمومی و سربازی اجباری، درست عکس‌العمل رهبریهای اسلامی آن بزرگ مرجع تقلید وقت در منطقه آذربایجان بوده که البته در سایر نقاط ایران نیز حرکتهای مشابهی از فقها و زعمای تشیع صورت می‌گرفت و پهلوی لعین با آن بزرگان دین و اجتماع نیز رفتاری همانند رفتار با آیت‌الله میرزا صادق آقا داشته است، نظیر آیت‌الله حاج آقا حسین قمی و شیخ محمد تقی بافقی و امثالهما (رضوان‌الله تعالی علیهم) امام خمینی(مدّ ظلّه العالی) در یکی از سخنرانیها فرمود: «از وقتی که رضاخان آمد تا امروز چند مرتبه قیام شد، کی قیام کرد؟ از این طبقات دیگر، مردم، از روشن فکرش بگیر، نمی‌دانم از نویسنده‌اش بگیر، و از اینها. در این قیامهای بر ضدّ، کی بود که قیام کرد؟ قیام آذربایجان را کی کرد؟ علمای آذربایجان، مرحوم آقا میزا صادق آقا. . . و قدرت، آن قدرتی بود که اینها را شکست داد، قیامها را شکستند، علمای آذربایجان را گرفتند و در یکی از بلاد کردستان تبعیدشان کردند و بعد از مدتها اجازه دادند که مرحوم آقا میرزا صادق آقا آمدند همین قم و اینجا هم فوت کردند.(12) «نقد و بررسی با ملاحظه مطالب مزبور، تعبیر نویسنده کتاب «رجال آذربایجان در عصر مشروطیت»که می‌نویسد: «مردم تبریز بر ضدّ آن قانون، تظاهر کرده و علما را به مداخله در آن مجبور نمودند»نمی‌تواند عبارتی وزین و نظری متین باشد، زیرا اصولا حرکت توده‌های مسلمان بدنبال رهبری علماء دین و در پی رهنمودهای فقهای عصر، تحقق یافته و رخ می‌دهد، نه آنکه مراجع و عالمان دین، تحت تأثیر عوام قرار گیرند. و این اظهار نظر، اگر ناشی از نوعی بیماری روحی و کج سلیقگی در فهم مسائل اسلامی-اجتماعی نباشد، حد اقل معلول غفلت و بیخبری نویسنده کتاب از عمق جریانات سیاسی-اجتماعی است. در اینجا بی‌مناسبت نیست از برخی علما و دیگر معاصران مرحوم میرزا صادق آقا، مطالبی را مشعر بر همین تیزبینی‌های سیاسی و افشاگری‌های هدایت‌مآبانه شادروان میرزا صادق آقا نقل کنم، مطالبی که جزو حقائق تاریخی است و در سینه‌ها تاکنون محفوظ مانده است و اینک باید بدینوسیله به ثبت برسد. پدرم(اطال‌الله عمره) فرمودند روزی آقا میرزا صادق آقا بر بالای منبر داد سخن می‌داد و به مسائل روز اشارت‏ها داشت و با آن لحن ویژه خود فرمودند «ای مردم تبریز بهوش باشید چهار دزد بزرگ و خطرناک به چهار کشور بزرگ اسلامی هجوم آورده است. »دو تن از آنها را ما فهمیدیم کیستند یکی آتاتورک و دومی رضاخان بود. متأسفانه در آن روزگار ضبط صوت وجود نداشت تا متن گفتار آن فقیه مجاهد ضبط شود و امروز بعنوان یک سند زنده و گویا مطرح گردد و حتی مع‌الاسف از تلامذه آن مجتهد مبارز، کسی نبوده که مطالب ایشان را یادداشت کند تا آنها در ردیف اسناد و آثار سیاسی در لابلای کتابها و آرشیوها باقی بماند. راستی که بیان آقا میرزا صادق آقا در مورد آن دو دزد ملیت و میهن اسلامی و خائن به آیین و شرف انسانی، بیانی بوده صادق، زیرا هر دو مزدور با برنامه از پیش تعیین شده، برای انجام مأموریتی آمدند و تا توانستند به اسلام‌زدائی پرداختند. البته آتاتورک درصد بالایی به اغراض پلید و مقاصد شومش رسید و حتی خط را تغییر داد و ارتباط مسلمانان ترکیه را از کتب دینی و از فرهنگ ریشه‌دار اسلامی گسست. اما پهلوی بطور کامل کامروا نشد و با خفت و خواری به گور رفت. گرچه پسر خلف او خط پدر را دنبال کرد و در اشاعه فساد و محو آثار دین کوشید، لیکن او نیز به کام خود نرسید، حتی در عهد وی زمزمه تغییر خط در ایران گاه و بیگاه از حلقوم ایادی بیگانه‌پرست و درباریان جیره‌خوار به گوش می‌رسید و شنیده می‌شد ولی خوشبختانه آنان به مقصد ناپاکشان نرسیدند و بحمد‌الله از بن برانداخته شدند و این نبود، جز در پرتو مبارزات اصیل ضد استعماری و ضد استبدادی علمای تشیع و پاسداران راستین حریم اسلام. پس مخالفت آیت‌الله میرزا صادق آقا، با به اصطلاح قانون نظام وظیفه و سربازی اجباری، درست انگشت گذاشتن روی نقطه اصلی سیاست استعماری بیگانگان و نظام ضد دینی پهلوی بود، زیرا رضا شاه خائن با این ترفند و با به خدمت گرفتن نیروی جوان کشور(البته بصورت ظاهر برای خدمت به مردم) ارتش شاهنشاهی را بوجود آورد، ارتشی که باید پیش از هر چیز حافظ وطن از هجوم و یورش بیگانه باشد تحکیم‏بخش نظام شاهنشاهی و تقویت کننده دربار پهلوی بود و نه تنها هرگز با بیگانگان بطور جدّ درگیر نشد بلکه بعکس برای سرکوبی ملّت مسلمان به نفع خاندان پهلوی به روی مردم بی‌دفاع اسلحه کشید و به سوی فرزندان پاک وطن و دین آتش گشود. بنابراین، مبارزه با اصل نظام وظیفه اجباری که آیت‌الله آقا میرزا صادق آقا، با درایت و عمق بینش، آنرا رهبری می‌کرد، درست همان نقطه عطفی است که رهبر انقلاب اسلامی امام خمینی(مدّ ظلّه) در موقعی که انقلاب شتاب بیشتری به خود گرفته بود، به آن توجه فرموده و دستور دادند که سربازها از سربازخانه‌ها فرار کنند و از مافوق خود، فرمان نبرند و با این شیوه مبارزه بود که تزلزل در ارکان حکومت طاغوت افتاد و آنها را جملگی راهی دوزخ کرد. و گرنه ارتشی که در موقعیّت دفاع از آیین و ملیّت و شرف باشد، نه تنها مورد مخالفت رهبران اسلامی نمی‌تواند باشد، بلکه آن، جزئی از برنامه‌های اساسی اسلامی است که در کتب فقه و آثار سیاسی اسلام از جمله عهدنامه مالک اشتر، ارزش و اهمیت آن مورد نظر است، چنانکه امروز در نظام جمهوری اسلامی، علما و جوانان متدین داوطلبانه و بصورت بسیج مردمی با اشاره کوچکی از رهبر فقیه‌شان برای جنگ با ایادی کفر و استکبار و در دفاع از میهن اسلامی، لباس مقدّس رزم و سربازی می‌پوشند و در جبهه‌های قتال و مبارزه و جهاد، جانبازی می‌نمایند. دومین نکته قابل انتقاد در کتاب«رجال آذربایجان در عصر مشروطیت»این جمله نویسنده است که می‌نویسد: «وی ‏[آیت‌الله میرزا صادق آقا] در حوزه روحانیت آذربایجان تأثیر فراوان کرده است و یک نوع طرز فکر را که بنظر ما مستحسن نیست در بین روحانیّون رواج داده است...(13) «چون ممکن است چنین برداشتی بر افکار نسلهای آینده اثر سوء بگذارد و حقیقت امر را بر ایشان پوشیده بدارد لذا باید پرده کنار زده شود و بی‌پایگی آن نظر آشکار گردد. اینکه نویسنده انزوای منفی و کناره‌گیری از کارهای مثبت اجتماعی و به اصطلاح منفی‌بافی مطلق را به مرحوم آیت‌الله میرزا صادق آقا، نسبت داده و درباره آن، سخن پرداخته و براساس مقدمه‌ای ناصحیح، نتیجه‌ای ناصحیحتر گرفته است، با ذکر نکاتی چند، سخنان ایشان را به محک نقد می‌زنیم: 1- تفّکر شیعه درباره حکومتهای جائر، مطلبی نیست که نویسنده کتاب مذکور، تازه آن را کشف کرده باشد. اساساً اندیشه امامیه که در واقع اسلام ناب است، بر پایه منطق قرآن استوار است که ستمگران را بطور مطلق- چه آنانکه بر خویشتن خویش ستم می‌کنند و اصولاً اهل معصیت هستند و چه متجاوزین به حریمهای اجتماعی و حقوق عمومی- شایسته امامت و رهبری جامعه نمی‌داند و می‌فرماید: «لا ینال عهدی الظالمین»(البقرة/124) . قرآن فقط انبیاء و امامان معصوم و فقهای پارسا و در خط آنان را لایق زعامت و رهبری مردم می‌داند و بس. مع ذلک این واقعیت تاریخی هم غیر قابل کتمان است که پیشوایان شیعه از روزگاران نخست در کنار حکومتهای جائر در عین حالی که در تقویت و تحکیم پایه‌های قدرت آنها تشریک مساعی نکرده و مسئولانه برخورد نموده‌اند ولی از نصیحت و خیرخواهی و دخالت در مصالح عمومی و حمایت از محرومین و دفاع از مظلومین آنی فروگزار نبوده‌اند. البته آنگاه که طاغوتها و ستمگران روزگار، ستم از حدّ گذرانده‌اند، این مردان خدا دست به قیام و نهضت همه‌جانبه زده و حتّی جان خود را هم در راه خدا و ارزشهای متعالی دین و انسانیت، تقدیم کرده‌اند. در این مورد به ذکر چند نمونه درباره آیت‌الله میرزا صادق آقا از کتاب کسروی می‌پردازیم ‏«و الفضل ما شهدت به الاعداء» نمونه نخست: در مورد مساعدت و همکاری آقا میرزا صادق آقا در امور خیریه و بهبود بخشیدن به وضع اقتصادی کشور و مردم مسلمان و حتی تبعه غیر مسلمان میهن اسلامی است، کسروی می‌نویسد: «. . . و این بود روز آدینه هشتم آذر برابر سیزده شوال در خانه حاجی مهدی آقا با بودن مجتهد و ثقة‌‌الاسلام و میرزا صادق آقا و حاجی میرزا محسن و حاجی سیدالمحقین و دسته‌ای از بازرگانان و دیگران، نشستی بر پا نمودند و زمینه را به گفتگو گذاردند و پس از سخنانی چنین نهادند که با بنیان‏گذاردن بانک ملی همراهی نمایند و در اینجا هم پولهایی گرد آورند ولی با دادن وام به دولت که بیشتر آن به کیسه بدخواهان توده خواستی رفت هم داستان نباشند.(14) «ملاحظه می‌فرمایید که چگونه کسروی ناخواسته بعد اثباتی و شخصیت اجتماعی آیت‌الله میرزا صادق آقا و دیگر همسنگرانش را مطرح کرده و با اینکه نام این بزرگان را به سبب مخالفتشان با استعمار بریتانیا و مشروطه ساخته و پرداخته بیگانه، با احترام نمی‌برد، ولی نکته‌ای را اعتراف می‌کند که با نسبت منفی‌بافی مطلق به این شخصیت روحانی، ناسازگار است و آن تأسیس بانک ملی جهت پشتوانه اقتصادی برای مردم و تأمین سرمایه اولیه فی المجلس، و تصمیم به ندادن وام به دشمنان ملت و میهن است. به نظر شما خواننده محترم، روحی اجتماعی‌تر و مثبت‏تر از این می‌توان سراغ داشت؟ پس بدون شبهه نسبت منفی‌بافی به آیت‌الله میرزا صادق آقا توسط نویسنده کتاب«رجال آذربایجان در عصر مشروطیت» نسبتی است ناروا و دور از واقعیت. نمونه دیگر: مخبر‌السلطنه نویسنده کتاب خاطرات و خطرات می‌نویسد: «در موقعی که ارامنه اردوباد به تبریز ریختند، هیچ وسیله‌ای برای راه انداختن آنها نبود. ارامنه نمایش دادند، مبلغی جمع شد کفاف نمی‌داد، من هم به قدری که مقدور بود کمک کردم، میرزا صادق آقا به منبر رفت موعظه کرد و از وظائف مسلمانی گفت، قریب هزار و دویست تومان جمع شد، این فکر و اقدام در نظر من جلوه‌ای کرد با اینکه کناره‌گیر بود و از حکام هم دیدن نمی‌کرد، وقت خواستند به منزل او رفتند و تشکر و تمجید کردند. (15) «از این عبارت مخبر‌السلطنه مهدیقلی هدایت اولا وجهه مردمی و محبوبیت و مقبولیت آیت‌الله میرزا صادق آقا روشن‏تر می‌شود. و ثانیا مراتب عطوفت و دلسوزی او نسبت به محرومین جامعه و توده ضعیف هرچند که مسلمان نباشند آشکار می‌گردد. و ثالثا معلوم می‌شود که روی خوش ندادن او به استبداد و حکام جور و ایادی شاهان دیکتاتور و فاسد از روزگاران قدیم وجود داشته و در عین حالی که جدا به گرفتاریهای مردم و به دردهای دل آنان رسیدگی می‌کرده و به حل و فصل امور می‌پرداخت، ولی مع ذلک از ارتباط و مراوده با ستمگران و اعوان ظلمه می‌پرهیخت. پس زهی بی‌انصافی است و بلکه صد در صد غرض‌ورزی است که چنین آدمی را فقط به سبب ناسازگاری و آشتی ناپذیریش با سیاستهای بیگانه و عدم همکاریش با مشتی اوباش، طرفدار استبداد محمدعلی شاهی معرفی کرد، چنانکه در غالب صفحات کتاب کسروی مشاهده می‌شود. نمونه سوم: در زمینه دفاع از محرومین و ستمدیدگان جامعه است که همواره توسط شاهان قاجار و ولیعهدها و دیگر درباریان مورد تعدی و ستم قرار می‌گرفتند و آقا میرزا صادق آقا با صراحت تمام از مظلومین و تجاوز شده‌ها حمایت می‌کرد. بنا به گفته کسروی، یکی از رعایای تبریز به نام حاجی عباس، توسط ولیعهد و دار و دسته او مورد ستم قرار گرفته و ملکش تصرف عدوانی می‌شود. اما هر چه فریاد می‌کند و تظلم می‌نماید به جایی نمی‌رسد، سرانجام به خانه علما و مجتهدین پناه می‌آورد و راجع به غصب املاک و زمینهایش پرسشنامه‌ای تهیه و جواب می‌خواهد، آیت‌الله میرزا صادق آقا چون صحت ادعای آن رعیت مظلوم را می‌دانسته و به حقیقت ماجرا واقف بوده، جوابی به مضمون زیر می‌نویسد«اگر غصب املاک حاجی عباس درست است پس غصب فدک هم درست بوده است.(16) «ملاحظه می‌کنید که کسروی چنین رویارویی صریح با استبداد محمدعلی شاهی را که خود نقل می‌کند نادیده می‌گیرد و به جای اعتراف به این حقیقت که میرزا صادق آقا از ماهیت غربی مشروطه آگاهی داشته و لذا کناره‌گیری کرده است، به چپ و راست می‌زند و این مرد مقدس و وارسته را مورد هتک و اهانت قرار می‌دهد و جانبدار استبداد قاجار می‌شناسد(17) و یا مجتهدی با وجود این نصوص تاریخی و صحنه‌های مثبت مشعر بر ایستادگی در برابر خودکامگی و دیکتاتوری شاهان و ایل و تبارشان، این مرد ملا و سودمند و منشأ اثر را منفی‌باف و دارای شذوذ معرفی می‌کند. بی‌شک این تهمتها و توهینها نسبت به میرزا صادق آقا و دیگر فقهای پاسدار فرهنگ اسلامی جز به این سبب نبوده که آنان با هجوم فرهنگ غرب که مانند سیل بنیان‌کن میهن اسلامی را تهدید می‌کرد مخالفت می‌نمودند و آثار آن را در دراز مدت و کوتاه مدت می‌دیدند و همین، موجب خشم غربزده‌ها و نوکران بیگانه شده و این پارسایان پاسدار حریم دین را آماج تیرهای زهرآگین تهمت و افترا قرار می‌دادند. 2- برداشت دیگر نویسنده کتاب«رجال آذربایجان...» که برداشتی است غلط و کوته نظرانه و بدور از حقیقت، سخن اوست درباره علمای اسلام و مراجع دین. او چنین می‌نویسد: «... آنان که در این نهضت‏[مشروطه‌] رویه بی‌طرفی پیش گرفته بودند صاحب وجهه گشتند آقا میرزا صادق آقا پس از انحلال اسلامیه، دیگر خود را از تمام جریانات کنار کشید و در هیچ کاری مداخله ننمود... وجهه او در عالم روحانیت نظیر وجهه بسیاری از وجیه المله‌های تهران بود. (18) «نظیر این پیش‏داوری غرض آلود و ناشی از هوی و هوس را کسروی در حق بزرگان دین، از جمله آیت‌الله میرزا صادق آقا مرتکب شده. او می‌نویسد: «... کار به جایی رسید که حاجی میرزا حسن مجتهد و حاجی میرزا کریم امام جمعه و آقا میرزا صادق آقا و حاجی میرزا ابو‌الحسن انگجی... در شهر نماندند و به دیه‌های خود که پیرامون شهر می‌داشتند رفتند و این در نتیجه ترسی بود که در دلهای آنان پدید آمده و سود خود را در کناره‌گیری می‌دانستند. (19) «راستی که قرآن چه زیبا بیان می‌کند که: «گاهی چشم کور نمی‌شود بلکه دلهای درون سینه‌ها دچار کوری و نابینایی می‌گردد»، «فانها لا تعمی الابصار و لکن تعمی القلوب التی فی الصدور»(الحج/46) . آیا آقا میرزا صادق آقا در اطراف تبریز صاحب ده و مستغلات بوده؟ و آیا یک فقیه خداشناس و پارسا، برای وجهه پیدا کردن در جامعه به آن گونه اعمال دست می‌زند که این نویسنده مغرض قلم زده؟ البته ممکن است سیاست بازان صرف در طول تاریخ بشری پیدا شوند که چون بویی از دین و تقوی نبرده‌اند برای وجیه المله شدن خیلی کارهای خلاف شرع و اخلاق و وجدان انجام دهند، اما دامن فقهای اسلام و دانشمندان پارسای دین و تشیع از چنین نسبتهایی دور و مبرا است و هرگز آنان به دنبال نفع شخصی نبوده و سود خویشتن نمی‌جسته‌اند. آیا این، نهایت کور دلی و کج اندیشی نیست که در حق بزرگان دین که همیشه و در لحظه لحظه حیاتشان رضای خدا و مصالح مسلمین را مد نظر داشته و دارند چنین داوری کوته بینانه‌ای شود؟ مجتهدی می‌نویسد: «و اهل علم از خوف عوام، حتی از گفتن بعضی از حقائق مذهبی نیز، خودداری کردند و حفظ وجهه در بین عوام، هدف و مقصد علما گردید.(20) «آیا مایه تأسف نیست که یکنفر مسلمان آن هم از خانواده‌ای اصیل و ریشه‌دار چنین تفکر انحرافی داشته و معیار سنجش در نظر او همین ظواهر امر باشد و بس؟ گویا در این جهان هستی هر حرکتی از هر شخصی سرزند و هر انسانی هر اقدامی چه فردی و چه اجتماعی بعمل آورد برای بدست آوردن دنیا و تحصیل مقام و موقعیت دنیوی است و بس. و اما مسئولیتهای خطیر دینی و امور ارزشمند معنوی و بالاخره رضای خدا، که اساس و پایه زندگانی این بزرگمردان دین و دانش را تشکیل می‌دهد، ابدا واقعیت ندارد و مطرح نیست. جای شرم است که انسان افراد جاه طلب و دنیا پرست را این چنین توصیف کند، تا چه رسد به فقهای اسلام و علمای دین که بیشک بسیاری از ایشان بنا به شرائط روز و مقتضیات زمان همه امکانات مادی و معنوی زندگی خود را در راه خدا در طبق اخلاص تقدیم داشته و حتی گاهی آبروی خویش را در معرض تعرض اوباشان و قلدران قرار داده‌اند. نتیجه آنکه میرزا صادق آقا(رحمه‌الله) و امثال او نه از اجتماع و مردم دور بوده‌اند و نه از دخالت در امور زندگی عمومی پرهیز می‌کرده‌اند و نه بدنبال وجهه و سود شخصی بوده‌اند، بلکه گناهشان فقط این بوده که از همکاری با جباران و ستمگران عصر خویش و از تقویت و تأیید نظامهای طاغوتی و ضد دینی، خودداری می‌فرموده‌اند، همین و بس. و سیره پیامبر اسلام و طریقه ائمه حق و پیشوایان معصوم نیز همین بوده است. 3- سرانجام، نتیجه‌ای که نویسنده کتاب«رجال آذربایجان...» بر مبنای آن مقدمات علیل، گرفته به قرار زیر است: «ما نمی‌خواهیم بگوئیم که علما باید در هر چیز مداخله کنند ما این نوع مداخله را نسبت به اسلام مضر تشخیص می‌دهیم و قوانین مملکت هم این اجازه را نمی‌دهد.(12) «در اینجا باید از این نویسنده و همفکران وی سؤال کرد که نقش فقها و مراجع تقلید در جامعه چه می‌تواند باشد؟ جز رهبری اجتماع و جلوگیری از انواع انحرافات و گژی‌های فکری، اعتقادی و رفتاری؟ منظور نویسنده از اینکه«مداخله علما در امور مضر و قوانین مملکت هم این را اجازه نمی‌دهد» چیست؟ آیا این طرز تفکر، همان اندیشه علیل تلقین شده از سوی غرب استعمارگر و دشمنان عنود و لجوج اسلام نیست؟ که به پندار آنان دین جدا از سیاست است و مسائل زندگی، ورای آداب دینی است؟ فقها و مراجع تقلید که همواره راهنمایان مسلمین و مبلغین راستین شریعت بوده و هستند در همه شئون حیات میتوانند مستقیما دخالت کنند و نظارت عالی بر شئون اداری، سیاسی و اجتماعی کشور نمایند تا جلو انحرافات، زیاده‌روی‌ها و کوتاهی‌ها را بگیرند، بیشک، از جمله مسئولیتهای خطیر فقها و راهبران جامعه اسلامی، آن است که در گسترش علم و دانش و تعلیم و تربیت بکوشند و در سلامت جان و تن جامعه تلاش نمایند که این رسالت انبیاء است. «و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة...»(الجمعه/2) . و اگر نظام و سیستمی، مشروع و حکومت و دولتی قانونی و مردمی باشد، طبعا چنین نظام و حکومتی اقدام به ساختن مدارس و تأسیس دانشگاه و تعلیم علم و دانش خواهد کرد و نیز وزارت بهداری در تأمین بهداشت و ایجاد بیمارستان‏ها و درمانگاهها، قدم جلو خواهد گذاشت و اگر احیانا ضعف مالی وجود داشت نیکوکاران و دارایان خیرخواه به تشویق روحانیان ناصح و مراجع مشفق، همکاری کرده و سرمایه‌گذاری خواهند نمود. بنابراین، تعیین تکلیف مؤلف کتاب مزبور برای فقها که آنان مدرسه بسازند و بیمارستان بنا کنند ولی در سایر امور کشوری دخالت ننمایند سخنی است بچگانه و مغرضانه. در این جا به نقد و بررسی افکار علیل و سخنان ضعیف کتاب یاد شده پایان می‌دهم و کلام خود را پیرامون مبارزات و مجاهدات آیت‌الله میرزا صادق آقا پی می‌گیرم. مبارزات آیت‌الله میرزا صادق آقامیرزا صادق آقا را می‌توان از بنیان‏گذاران نهضت اسلامی بر ضد کفر و الحاد و سیاست‏های استعماری دیکته شده از سوی قدرت‏های بیگانه در بلاد اسلامی در عصر خود و در قرون اخیر دانست. این مرد فقیه و مجتهد که در دوران ملوک الطوائفی اواخر قاجار و در عصر پدیده سیاسی- اجتماعی مشروطیت و نیز در اوایل حکومت و سلطه دیکتاتورانه و خودکامانه پهلوی در عرصه رهبری اسلامی کشورمان ایران بویژه در آذربایجان، ظاهر گشته، عالمی بوده آشنا به زمان خود و آگاه از حرکات سیاست بازان حرفه‌ای و لذا به هنگام لزوم، به افشاگری آنها و روشن کردن اذهان عمومی می‌پرداخت و با اینکه مجتهد و مرجع تقلید با عظمتی بوده بر منبر وعظ و ارشاد می‌نشست و در برابر سیل بنیانکن بی‌دینی و لاابالیگری که بنام تمدن و آزادی، کشورهای شرق و بویژه اسلامی را تهدید به نابودی و سقوط می‌کرد، مبارزه می‌فرمود و همین معنا برای دشمنان اسلام و بدخواهان ملت سخت ناگوار و غیرقابل تحمل می‌بود. وجهه عمومی و محبوبیت مردمی آقا میرزا صادق آقا، تا آن میزان بود که مسجد(22) ایشان در غالب اوقات مالامال از جمعیت می‌شد و با اینکه مسجدی نسبتا بزرگ و وسیع می‌باشد برخی از اشخاص در صفوف مقدم پیشاپیش جا می‌گرفتند و گاهی این جاها را در ازاء دریافت مبالغی به اعیان و اشراف واگذار می‌کردند. مجتهدی می‌نویسد: «... [آقا میرزا صادق آقا] پس از فوت حاجی میرزا حسن آقا مجتهد، از حیث نفوذ و وجهه در درجه اول واقع شد چنانکه در شب عید فطر مردم از نصف شب به مسجد او می‌رفتند و برای خود جا می‌گرفتند و بعضی از مردم، جای خود را به قیمت گران به اعیان و اشراف می‌فروختند.(23) «امام خمینی(اطال‌الله عمره) در موارد متعدد از سخنرانیهایشان به فداکاری و مبارزات دلیرانه این رجل فقاهت و جهاد، اشاره فرموده‌اند که از آن جمله است: «آنوقت هیچ خبری از این احزاب نبود، در این قیام‌‏هایی که این‏ها کردند از این احزاب اصلاً خبری نبود، بودند اما مرده بودند، یک نهضت هم در آذربایجان شد مرحوم آقا میرزا صادق آقا، مرحوم انگجی، اینها هم نهضت کردند آنها را گرفتند بردند مدت‏ها در تبعید بودند که مرحوم آقا میرزا صادق آقا بعد از آن هم که گفتند شما آزادید دیگر نرفت به آذربایجان، در صورتی که آذربایجان او را خیلی گرامی می‌داشتند، در قم آمدند و تا آخر عمرشان در قم بودند و ما هم خدمتشان می‌رسیدیم.(24) «در نطقی دیگر چنین فرمودند: «مرحوم آقا میرزا صادق آقا از مجاهدین بود و مرحوم انگجی که اینها از تبریز در زمان ما بودند، شاید شماها خیلی‌ها، یادتان نباشد، این دیگر در زمان ما بود که اینها را گرفتند و آوردند تبعید کردند در یکی از شهرستانها و بعد هم مرحوم آقا میرزا صادق آقا آمد قم...(25) «بدون تردید آیت‌الله آقا میرزا صادق آقا از رجال سیاسی و مذهبی تاریخ اسلامی ایران بوده است. او مردی ژرف‌بین و دوراندیش بود و در افق سیاست، توطئه بیگانگان و همکاری آشکار و پنهان خائنان و وطن فروشان را می‌دید و به همین سبب عوام مردم درباره او به غلو گرایی و خرافه پنداری کشیده شده و چنان تصور می‌کردند که آقا میرزا صادق آقا از غیب خبر دارد. اما حقیقت آن است که آیت‌الله میرزا صادق آقا تبریزی، که به اعتراف دوست و دشمن مرد علم و عمل و دانش و بینش بود و به مصداق «المؤمن ینظر بعین‌الله» به چشم و دیده خدایی می‌نگریست و لذا خیلی چیزها را که مردم عادی متوجه نمی‌شدند او می‌دید و می‌فهمید. از جمله مشت رضاخان آن نوکر بیگانه را-که با سر سپردگی بر اریکه قدرت و سلطنت نشانده شد- خوب خوانده و سرسختانه با او مبارزه می‌کرد و هرگز دست در دست او نگذاشت هر چند که در این زمینه کوششها به عمل می‌آمد. والد گرامی‌ام برایم نقل کرد که یک روز عبدالله خان طهماسبی گویا از سوی پهلوی می‌خواست با آقا دیدار کند، در آن موقع آقا میرزا صادق آقا در خانه خود نبود و در محله جامش آوان (جمشیدآباد) یا عم زینه‌دین (عمو زین‌الدین) تبریز بود. عبداللّه خان از محل زندگی آقا اطلاع یافت و به آنجا آمد و اجازه ملاقات خواست، اما آقا تمارض کرده، از ملاقات و دیدار با وی امتناع فرمود. ولی پس از آنکه او براین دیدار اصرار ورزید به وی اجازه داده شد و بالاخره وارد اندرونی گردید. آقا که در رختخواب نشسته و استراحت می‌کرد در همین حال با عبدالله خان مذاکره می‌فرمود. ناگهان صدای آقا بلند شد و شنیدیم آقا می‌فرماید: ای عبدالله خان! امکان ندارد من دستم را در دست این ستمگر بی‌دین بگذارم من اگر نصف شب از دیوار خانه او بالا رفته و مشاهده کنم که او نماز شب می‌گزارد باز باورم نمی‌شود و یقین دارم که حقه‌ای در کار او است! و به هر حال معلوم شد که عبدالله خان آمده قرار ملاقات آقا را با پهلوی بگذارد اما با مقاومت و امتناع آقا روبرو گردید. آقا میرزا صادق آقا نه تنها با پهلوی و ایادی قدّاره بندش سر ناسازگاری داشت بلکه به سلاطین قاجار و مأموران آنان نیز روی خوش نشان نمی‌داد، چنانکه از مهدیقلی‌ خان هدایت نقل کردیم که وی اعتراف کرده: آقا میرزا صادق کناره‌گیر بود و باحکام دیدار نمی‌کرد. پس بدون شبهه، انزوا و گوشه‌گیری آیت‌الله آقا میرزا صادق آقا درست در رابطه با اجتناب از ظلم و اعوان و انصار آن بوده والا کسی که در میان دهها بلکه صدها هزار نفر ظاهر شده و برای آنان سخنرانی می‌کرده و یا جلساتی تشکیل داده و در مورد تأسیس بانک ملی به عنوان یک مرکز اقتصادی برای کمک به مردم پیشقدم می‌شود و یا حتی برای یاری رساندن به همنوعان ارمنی بر منبر رفته و از وجهه و محبوبیتش مایه می‌گذارد و مردم آن قدر پول در اختیارش می‌گذارند که مخبر‌السلطنه شگفت‏زده می‌گردد و سرانجام آن مبلغ قابل توجه در آن زمان، مشکل مالی و اجتماعی ارامنه پناهنده را چاره می‌کند و دهها کار اجتماعی و سیاسی دیگر، آیا با این وضع می‌توان او را منفی‌باف و منزوی و کناره‌گیر از مسائل اجتماعی دانست؟ ! امام خمینی(لا زالت ایام دولته) باز در مورد تلاشها و مبارزات سیاسی آیت‌الله میرزا صادق آقا فرموده: «شما اکثراً، اصلاً آن زمان را یادتان نیست، چند قیام که در ایران شد همه‌اش از روحانیون بود یک قیام هم از آذربایجان شد از علمای آذربایجان که قیام کردند و چه و لکن قدرت دست آنان بود گرفتند آنها را و گمان می‌کنم سنقر مدتی تبعید بودند بعدش هم که تبعید برداشته شد مرحوم آقا میرزا صادق آقا در قم آمدند و ماندند...(26) «از مطالب فوق نکات زیر خلاصه می‌شود: 1- انزوا و کناره‌گیری آیت‌الله میرزا صادق آقا، یک نوع مبارزه منفی با سلطه‌های نامشروع و بیگانه‌پرست بوده که وی تقویت چنین حکومتها و همکاری با اینگونه دولتهای وابسته به اجانب را ابدا روا نمی‌دانست و همین معنا برای متجددان غربگرای وطن‌فروش-که تشخیص خود را در عاملی بیگانه می‌دیدند و یا از اندیشه‌های اصیل اسلامی بی‌بهره بودند، نظیر کسروی و تقی‌زاده و امثال آنها - سخت گران می‌آمد، لذا کوشیدند کناره‌گیری او را از همکاری با حکومت طاغوتی پهلوی انزوا و گوشه‌گیری از امور مثبت قلمداد نمایند. مجتهدی می‌نویسد: «وی در جریان مشروطیت مثل سایر علما با آن نهضت موافق بود سپس جانب دولت را گرفت و با برادر بزرگ خود حاجی میرزا محسن آقا به اسلامیه رفت. پس از آنکه آرامشی در اوضاع و افکار پدید آمد شیوه کناره‌گیری مطلق را پیش گرفت و در هیچ کاری مداخله نکرد.(27) «اصفهانی کاظمی می‌نویسد: «و خلاصة الکلام فی هذا المقام هو انه الیوم فی قم آخذ زاویة الخمول لعلمه انه الا صلح فی هذا العصر بحال الفحول.(28) «یعنی: خلاصه سخن در این مقام آن است که او [آیت‌الله میرزا صادق آقا] امروز ساکن قم است و گوشه‌گیری و انزوا گزیده است چون می‌داند که این حال در چنین عصر و زمانی برای مردان حق شایسته‌تر و مناسب‏تر است. 2- آیت‌الله میرزا صادق آقا در عصر قاجار، با استبداد و دیکتاتوری سلاطین قاجار و در عصر پهلوی با فساد و دیکتاتوری و خودکامگی رضاخان و در جریان مشروطیت با توطئه‌های بیگانگان و ایادی داخلی آنها مبارزه می‌فرموده است. بنابر این متهم کردن ایشان به طرفداری و جانبداری دولت استبداد، چنانکه از مجتهدی نقل کردیم و کسروی نیز در بیشترین صفحات کتابهای تاریخ مشروطه و تاریخ هیجده ساله آذربایجان چنین تعبیراتی دارد، احیانا با مطالب منقول در خود همین کتابها تناقض دارد. 3- آیت‌الله میرزا صادق آقا عالمی سیاسی و سیاستمداری تیز هوش و رهبری دورنگر و آتیه بین بوده و کافی است در این زمینه به ماجرایی که از زبان سیدحسن تقی‌زاده آن مشروطه چی تمام عیار، نقل شده توجه کنیم. آقای عبدالعلی کارنگ در مقاله‌ای تحت عنوان آشنایی با تقی‌زاده، می‌نویسد: «در منزل آقای میرزا جعفر سلطانی القرائی بودیم، سخن از رجال و علمای گذشته تبریز می‌رفت آقای تقی‌زاده از مردان بیدار دل و دوراندیشی که در صدر مشروطیت در تبریز بودند، یکی نیز مرحوم آقا میرزا صادق آقا مجتهد معروف را نام بردند (پس از جمله‌هایی معترضه) دنبال بحث پیشین را گرفتند و چند دقیقه بعد باز آمدند سرهوشیاری و سرعت انتقال مرحوم میرزا صادق آقا و گفتند جمعی از مشروطهخواهان به محضر ایشان رفتند و پرسیدند آقا شما به مشروطه مشروعه چه می‌فرمایید؟ پرسیدند: مشروطه مشروعه چیست؟ جواب دادند: مشروطه مشروعه قانونی است که حق مشروع تمام افراد و آحاد رعیت را محفوظ می‌دارد و در برابر قانون، سید قرشی و غلام حبشی یکسان کیفر می‌بینند. دست ستمکاران از سر مظلومان کوتاه می‌شود و همه افراد مملکت از بزرگترین مواهب آفرینش یعنی آزادی برخوردار می‌شوند. میرزا صادق آقا فرمودند: این حرفها واقعا خوب است، آیا این نوع حکومت محصول فکر خود ماست یا ارمغان کشورهای دیگر؟ گفتند: نه این فکر نخست در انگلستان پیدا شد و بعد به سایر کشورها راه یافت، قریب پانصد سال است که مردم انگلستان از این نعمت برخوردارند و به قسمت مهمّی از دنیا سیادت و فرمانروایی می‌کنند. پرسیدند: ایشان هم این طرز حکومت را مشروطه مشروعه می‌گویند؟ گفتند: نه ایشان «کنستیتوسیون» می‌نامند. فرمود: حرفهایی که زدید خوب بود اما اگر چنین حکومتی ایجاد کردید نام آن را عوض نکنید می‌ترسم اگر نامش را عوض کنید خودش هم عوض شود.(29) «اساتید آقا میرزا صادق مجتهد چنانکه خاطر نشان ساختیم آقا میرزا صادق آقا در سنین جوانی همراه برادر بزرگتر خویش حاج میرزا محسن آقا عازم نجف اشرف شده و برای تکمیل تحصیلات خود در جلسات درس اساتید وقت آن حوزه علمیّه و حوزه علمیّه کربلا حاضر گردیده است. علامه مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «او در هفده سالگی به نجف عزیمت کرد و در جلسات درس مولی محمد فاضل ایروانی و شیخ حسن مامقانی و مولی محمد فاضل شربیانی و شیخ هادی تهرانی (قدس‌الله اسرارهم) و در کربلا نزد مولی حسین فاضل اردکانی(طاب ثراه) به تحصیل و تکمیل فقه و اصول پرداخته و همیشه ملازم این بزرگان بوده تا به مقام شامخ و درجه رفیعه اجتهاد نائل گشته است و همان اساتید به وی شهادت نامه اجتهاد داده‌اند.(30) «و مرحوم میرزا علی ثقة‌‌الاسلام تبریزی می‌نویسد: «او در اصول صاحب مبنای خاصی است که آن را از استاد محقق خود شیخ هادی تهرانی فرا گرفته است.(31) «مهدی مجتهدی می‌نویسد: «میرزا صادق آقا شاگرد ارشد شیخ هادی تهرانی بود. شیخ هادی تهرانی در علم اصول سلیقه خاصی داشت مخصوصا در مباحث الفاظ با گفته‌های شیخ مرتضی انصاری و سایر علما منطبق نبود. آقا میرزا صادق آقا پس از مراجعت به آذربایجان طریقه استاد را در آن سامان رواج داد به قسمی که امروزه چند تن از علمای تبریز و خوی پیرو شیخ هادی تهرانی هستند و هادوی نامیده می‌شوند.(32) «اصولا بحث از اینکه مشرب خاص آقا شیخ هادی تهرانی در علم اصول الفقه چه بوده و آیا این مطلب تا آن حد بوده که پیروان نظریه او به صورت یک مسلک و طریقه، هادوی نامیده شوند؟ جائی و مقامی مناسب‏تر لازم دارد که این مختصر را نگنجد و بنظر می‌آید که مسأله اختلاف سلیقه و تفاوت فهم یک مطلب، نباید به این صورت مطرح گردد چون در طول قرون و اعصار فقها و دانشمندان، در علم فقه و اصول الفقه دارای مبانی و سلیقه‌های مختلفی بوده‌اند و هرکدام بعنوان یک صاحب نظر از مبنا و اصل خود دفاع کرده‌اند. بهرحال آقا میرزا صادق آقا پس از آنکه به حوزه‌ درس آقا شیخ هادی تهرانی رفته منحصراً از او درس می‌گرفته و تا او زنده بوده به جلسه درس دیگران نرفته است. و هنگامی به تبریز مراجعت فرموده که استادش رحلت کرده است. می‌نویسند: آقا میرزا صادق آقا نسبت به این استادش بسیار عقیده‌مند بوده و نظرات او را فوق العاده دقیق و عمیق می‌دانسته است. شاگردان آقا میرزا صادق آقا قبلا یاد کردیم که آیت‌الله میرزا صادق آقا مدت بیست و چهار سال تمام در نجف اشرف در جوار امیرالمومنین(ع) رحل اقامت افکند و ضمن تحصیل علم و دانش، خود در ردیف مشایخ و مدرسین آن حوزه علمیه قرار گرفت. و پس از آنکه از نجف به تبریز بازگشت در زمینه فقه و اصول تدریس می‌فرمود و بسیاری از فضلای عصر در آذربایجان که برخی دارای مکانت علمی و اجتماعی‌اند از خرمن فضل و دانش او خوشه‌ها چیده و در زمره تلامذه آن عالم ربانی محسوب می‌گردند. صاحب الذریعه در این زمینه می‌نویسد: «جمعی کثیر از حوزه درس او فارغ‌التحصیل شده‌اند که در میان آنان، برخی امروزه صاحب و جاهت و مکانت علمی هستند و اصولا آقا میرزا صادق آقا وجود خویشتن را وقف سود رسانی، تدریس و نشر احکام اسلامی کرده است.(33) «آقای عبد‌العلی کارنگ می‌نویسد: «مرحوم حاج میرزا قاسم گرگری که قریب یکصد سال عمر کرد مجتهدی بود اهل زهد، ورع و تقوا و مورد احترام عوام و خواص. استقامت او در عبادت و موازین دیانت زبانزد خاص و عام بود و به مرحوم آقا میرزا صادق آقا که سمت استادی برای او داشت، احترام فراوانی قائل بود.(34) «برخی از بزرگان معاصر آن مرحوم نقل می‌فرمودند که در زمان اقامت آقا میرزا صادق آقا در قم، زعیم حوزه علمیه، مرحوم آیت‌الله حائری، چند بار اصرار فرمودند که آیت‌الله آقا میرزا صادق آقا تدریس فرمایند اما آن بزرگوار تواضع فرموده و امتناع می‌کردند، و همواره مرحوم شیخ عبدالکریم حائری مقام علمی و فقاهت آیت‌الله آقا میرزا صادق را محرز دانستند. مکانت علمی و آثار تألیفی او آیت‌الله آقا میرزا صادق آقا از فقها و دانشمندان و اصولیینی است که آثار گرانبهایی در زمینه فقه و اصول از خود به یادگار گذاشته است. دکتر موسی جوان، مؤلف کتاب«مبانی حقوق» نظریه آیت‌الله میرزا صادق آقا را بطور مشروح و مبسوط آورده و در حقوق تطبیقی، نظریه آن عالم و فقیه بزرگوار را برترین نظریه عنوان نموده است.* به هر حال آثار علمی معظم له در زمینه فقه و اصول که حاوی نظرات استوار و افکار ابتکاری است به قرار زیر می‌باشد: 1- زمینه فقه: الف- شرح تبصره(طهارت تا احکام سلس) مرحوم ثقة‌الاسلام تبریزی می‌نویسد: «او دارای تألیفات و(*) نگاه کنید به: مبانی حقوق، موسی جوان، ج 2، ص 138 به بعد. او در آغاز بحث از نظریه مرحوم آیت‌الله آقا میرزا صادق آقا می‌نویسد: «آیت‌الله مرحوم میرزا صادق آقا تبریزی از دانشمندان معاصر اسلامی و ایرانی است و چند سال قبل (پیش از تألیف کتاب 1326) در شهر مشهد وفات یافته‌اند» که این مطلب اشتباه است چون مرحوم آقا میرزا صادق آقا در قم رحلت فرموده و در کنار مرقد حضرت معصومه سلام‌الله علیها مدفون گشته‌اند. و نگارنده یاد دارد که مقبره آن مرحوم در سمت چپ درب ورودی حرم مطهر از ایوان آیینه قرار داشت و طلاّب به درس و بحث در آنجا می‌پرداختند و عکسی بزرگ و سنگ قبر مرمری نیز بر دیوار نصب بود که در تعمیرات حرم که در زمان طاغوت صورت گرفت آن مقبره تخریب و آثار مربوط به آن مرحوم، از بین رفت. مخبر‌السلطنه هم در کتاب خاطرات و خطرات، ص 322 می‌نویسد: «این مرد خداشناس مسلمان را خدانشناسان در دوره پهلوی از تبریز تبعید کردند و در دهات قم مرحوم شد رحمة‌الله علیه» این سخن نیز اشتباه است چون آن مرحوم در دهات قم در نگذشته بلکه در شهرستان قم بدرود حیات گفته است. آثاری نیکویی است... و کتابی در فقه که من بخش طهارت آن را دیده‌ام(35) «ب- رساله عملیه فارسی محتوی اصول دین و مسائل اجتهاد و تقلید، مطبوع به سال 1323ق. که نسخه‌ای از آن نزد نویسنده موجود است و محتوای اصول دین و مسائل اجتهاد و تقلید تا مبحث مصارف خمس است. ج- رساله عملیه فارسی موسوم به واجبات احکام، مطبوع به سال 1345، از طهارت تا دیات.(36) د-رساله‌ای موسوم به شرائط عوضین، رساله‌ای است در فقه بطور مبسوط.(37) ه‍ ـ رساله در ربا. و- رساله‌ای در انتصاف المهر بالموت. ز-حاشیه بر وسائل النجاة، ملا علی خیابانی می‌نویسد: نسخه آن را به خط شریفش نزد یکی از احباب دیدم. ط- رسالة فی بعض مسائل الصلوة. ی- رسالة مختصرة، مطبوع در قم.(38) ک - رساله موسوم به فوائد در مسائل متفرقه فقهی، مطبوع به سال 1351، که نسخه‌ای از آن نزد نویسنده موجود است. 2- در زمینه اصول فقه: الف- المقالات الغریه فی مباحث الالفاظ مشتمل بر یک مقدمه و چند مقاله، چاپ شده به سال 1317 ق. (39) ب- المشتقات، چاپ شده به سال 1319ق. 3- سروده‌های آقا میرزا صادق آقا: آیت‌الله میرزا صادق آقا با اینکه ایرانی بوده و زبان عربی زبان مادری وی نبوده است، مع ذلک در ادبیات عرب تبحر و تبرزی در خور توجه داشته و اشعار و قصائدی عربی در موضوعات مختلف سیاسی، اجتماعی و در مصائب آل البیت علیهم‌السلام سروده است و تا اندازه‌ای که بر آنها وقوف یافته‌ایم اشاره می‌کنیم. الف: قصیده‌ای در رثای امام جمعه شهید تبریز مرحوم میرزا عبدالکریم که همراه فرزند برومندش بیوک آقا در روز عید نوروز به قتل رسیده‌اند. مرحوم علامه امینی در شهداء الفضیلة می‌نویسد: «حاج میرزا عبدالکریم در ماه جمادی الآخرة روز پنجشنبه به سال 1336 همراه پسرش که شایستگی جانشینی پدر را داشت، با آتش گلوله‌ای که به سویشان شلیک شد به شهادت رسیدند آن هم فقط به این دلیل که به بدعتهای تازه بدوران رسیده‌های فرنگی‌مآب، ایمان نیاوردند و بر اعمال خلاف ایشان صحه نگذاشته‌اند. در روز شهادت این پدر و پسر که روز نوروز بود همه طبقات بخصوص علما، بسیار اندوهگین شدند و فقیه اکبر آیت‌الله میرزا صادق فرزند علامه اوحد میرزا محمد فرزند برجسته مولی محمدعلی تبریزی، با قصیده‌ای وی را مرثیه گفت که ما فقط آغاز و پایان آن را می‌آوریم: أکذا یهدّ الکفر دین محمد و المسلمون بمنظر و بمسمع؟ قتلا کما قتل الحسین و شبله بمریّش و مسدد و مهند(40) «ب- قصیده‌ای است در بیان نهضت حسینی و ذکر مصیبت جانگداز عاشورا: ما للکرام الی‌العلی عذر اذا قعدوا و قائم سیفهم بیمین و نهارها ممحوة آیاته کالیّل ممدود الظلام دجین(41) ج- قصیده‌ای است غرا در رثای شبه النبیّ و سبط پیامبر حضرت علی اکبر صلوات‌الله علیهما: أیا غافلا و الموت لیس بغافل و سهم المنایا عنک لیس یحول لقد غاب نجم من ذوابة هاشم فلا طالع منها سواه عدیل. (42) این قصیده در حدود شصت بیت است که برخی از دانشمندان به شرح آن پرداخته‌اند، به نام «انوار الحقائق فی شرح القصیدة المنشأة فی مدح اشبه الناس بخیر الخلائق» و آغازش این بیت است: أتنوی بقاء الرّکب و هو رحیل و لا ظلّ یوما دام لیس یزول شارح قصیده عالمی است به نام شیخ حسن فرزند شیخ محمد حسین فرزند مولی عبد المطلب تبریزی. (43) د- قصیده‌ای پیرامون فاجعه توپ بستن بارگاه رضوی توسط روسیه تزاری: تجدد رز لم یکن یترصد بنیرانه احشائنا تتوقد و انی لکم رق و اسمی صادق و امی الی انسابکم تتسند.(44) و ارجو نجاتی منکم دون غیرکم و راجی سواکم فی الجحیم یخلد ه‍-قصیده‌ای است درباره کرامت باهره اردبیل که بدست نگارنده نیامده است.(45) اولاد آقا میرزا صادق آقا آیت‌الله آقا میرزا صادق آقا از خاندانی اصیل و ریشه‌دار روحانی بوده است و نیز برادران و بنی اعمام مجتهد و دانشمند داشته و دختران و پسرانی هم از ایشان باقی مانده است. فرزند رشید ایشان مرحوم آقا میرزا جواد که صاحب فضل و کمال در حد بالا بوده است و نیز فرزند پارسای دیگری به نام آقا میرزا رضا داشته که تا این اواخر در قم ساکن بوده و اخیرا بدرود حیات گفته است و ظاهرا مرحوم آقا میرزا صادق آقا از طریق پسر دارای نوه نیستند ولی از قرار مسموع فرزند ذکوری از همین آقا میرزا رضا در قید حیات است اما نوادگان دختری آقا میرزا صادق آقا در تبریز و قم هستند که برخی در کسوت روحانی و اهل علم‏اند و موفق به خدمات علمی و دینی می‌باشند. وفات آیت‌الله آقا میرزا صادق آقا به سال 1351ق به روز جمعه ششم ذی‌القعده در شهر قم دار فانی را وداع نمود و در جوار فاطمه معصومه سلام‌الله علیها آرمید و همانگونه که در حیاتش مظلوم بود در وفاتش نیز مظلوم واقع شد. زیرا رژیم پهلوی از بیم احساسات پاک مردم متدین چه در آذربایجان و یا در قم و تهران از برگزاری مجالس زیاد در بزرگداشت او ممانعت به عمل آورد. ولی بهرحال علما و شعرا با سرودن اشعار و بیان مواد تاریخ، حادثه رحلت جانفزای این عالم ربانی را در صفحات درخشان تاریخ خونین تشیع ثبت و ضبط کردند. قد أنجاه اللّه من أیدی الظلمة قوام ملت و دین بود و مقتدای أنام بنا به نوشته مرحوم حاج ملا علی خیابانی، چهار تن از علمای عصر در رثای آیت‌الله میرزا صادق آقا، شعر گفته‌اند ولی نویسنده اطلاع دقیقی از این اشعار ندارد و به آنها وقوف نیافت. در پایان به قسمتی از قصیده غراّی مرحوم حاجی میرزا یوسف آقا مجتهد که از بنی‌اعمام آیت‌الله میرزا صادق آقا که مردی ملاّ بوده و ذوق و قریحه نیز داشته است و آن را در تجلیل و تمجید معظّم له سروده، می‌آوریم و سخن را به پایان می‌بریم. این قصیده دارای بیست و پنج بیت است. عثر الدهر فی مز القه صانک اللّه عن طوارقه اصبح الدهر بعده مستقیلا ظل یّرجوک فی لواحقه لو یکن للعلا غیرک اهل انت تاج علی مفارقه و اذا یرکب الاناس جیادا انت تعلو علی عواتقه أرغمت دونک الانوف اذا حبلک اجتاز فی مناشقه توأم انت و الحجی فاحمدنه اکثر الناس غیر ذائقه انت امّ البیان غیرک امسی خابطا فیه من تشادقه(46) و للّه الحمد اولا و آخرا و صلی اللّه علی سیدنا محمد و آله و سلّم.

منبع: کیهان اندیشه، 1366، شماره 16

یادداشتها

1- علامه عبد الحسین امینی، شهدأء الفضیلة، مکتبة الطباطبایی، قم چاپ افست، ص 392.

2- میرزا علی ثقة‌‌الاسلام تبریزی، مرآة الکتب، تبریز 1363، ج 1، ص 108.

3- ر ک: محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب کتاب فروشی خیام، تبریز، ج 5، ص 269 و ج 4، ص 438.

4- سید محمد مهدی کاظمی اصفهانی، احسن الودیعة، ص 262.

5- حاج ملا علی خیابانی، علمای معاصرین، ص 154.

6- مهدی مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص 103.

7- سید محسن امین عاملی، اعیان الشیعة، چاپ دار التعاریف، بیروت، ج 7، ص 367.

8- شیخ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه(نقباء البشر) ، ج 2، ص 872.

9- خیر‌الدین زرکلی، الاعلام، ج 3، ص 186.

10- شیخ محمد حرز‌الدین، معارف الرجال، ج 1، 374.

11- رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص 103.

12- رهنمودهای امام خمینی، صحیفه نور، وزارت ارشاد اسلامی، تهران 1361، ج 9، ص 30.

13- رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص 103.

14- احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، انتشارات امیر کبیر، ص 184.

15- مهدی قلی‌خان هدایت مخبر‌السلطنه، خاطرات و خطرات، ص 322.

16- تاریخ مشروطه ایران، ص 148.

17- ر ک: مأخذ سابق، ص 113 و 116.

18- رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص 104 و 105.

19- احمد کسروی، تاریخ هجده ساله ایران، انتشارات امیرکبیر، ص 417.

20- رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص 105.

21- مأخذ سابق.

22- راجع به مسجد آقا میرزا صادق در طالبیه تبریز، ر ک: عبد‌العلی کارنگ، آثار باستانی آذربایجان ج 1، ص 387.

23- رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص 103.

24- صحیفه نور، ج 1، ص 261.

25- مأخذ سابق، ج 11، ص 178.

26- مأخذ سابق، ج 8، ص 180.

27- رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص 103.

28- احسن الودیعة، ص 262.

29- حبیب یغمایی، یادنامه تقی‌زاده، چاپ انجمن آثار ملی، ص 105.

30- طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر) ، ج 2، ص 873.

31- مرآة الکتب، ج 1 ص 108.

32- رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص 103.

33- طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر) ، ج 2، ص 874.

34- آثار باستانی آذربایجان، ج 1، ص 340.

35- مرآة الکتب، ص 108.

36- ر ک: علمای معاصرین، ص 157.

37- ر ک: شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، اسماعیلیان قم، ج 13، ص 45.

38- ر ک: اعیان الشیعة، ج 7، ص 367.

39- ر ک: الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج 21، ص 41.

40- شهداء الفضیلة، ص 393. و جنگ خطی مرحوم آیت‌الله دروازه‌ای که اختلاف نسخه و فزونی و کاستی‌هایی با شهداء الفضیله دارد.

41- ر ک: وقایع الایام، محرم، ص 417.

42- ر ک: مأخذ سابق، ص 495.

43- ر ک: الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج 26، ص 58.

44- ر ک: جنگ خطی، مرحوم آیت‌الله دروازه‌ای.

45- ر ک: علمای معاصرین، ص 157.

46- دیوان خطی، مرحوم حاج میرزا یوسف مجتهد، ص 68.


هم‌رسانی

مطالب مرتبط
نظر شما